سوره أعلي
اعلي به معني بالاتر و برتر، در علوّ مكان و مقام هر دو آيد.[1]
مفهوم کلي سوره
اسامي سوره
اعلي، سبح اسم ربک الأعلي، سبح[3]
علت نام‌گذاري
تعداد آيات
سوره اعلي نوزده آيه دارد.[6]
تعداد کلمات
سوره اعلي هفتادودو کلمه دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره اعلي دويست‌ونود ويک حرف دارد.[8] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
در سوره اعلي دو محور اساسى پى‌گيرى مى‌شود:
1. شناخت خدا و صفات او؛
2. معرفى پيامبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله و وظايف او.[9]
محتوا و موضوعات
سوره اعلي در حقيقت از دو بخش تشكيل يافته، بخشى كه در آن روى سخن به شخص پيامبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله است و دستوراتى را در زمينه تسبيح پروردگار، و اداى رسالت، به او مى‌دهد، و اوصاف هفتگانه‌اى از خداوند بزرگ در اين رابطه مى‌شمرد.
و بخش ديگرى كه از مؤمنان خاشع، و كافران شقى، سخن به ميان مى‌آورد، و عوامل سعادت و شقاوت اين دو گروه را به طور فشرده در اين بخش بيان مى‌كند.
و در پايان سوره اعلام مى‌دارد كه اين مطالب تنها در قرآن مجيد نيامده است، بلكه حقايقى است كه در كتب و صحف پيشين، صحف ابراهيم و موسى، نيز بر آن تاكيد شده است.[10]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب گويد: «پيغمبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله فرمود: «هر كس سوره اعلي را قرائت كند خداوند به او به عدد هر حرفى كه خدا بر ابراهيم و موسى و محمد صلى‌الله‌عليه‌و‌آله و سلّم نازل فرموده ده حسنه را عطا فرمايد».
از على عليه‌السلام روايت شده كه پيغمبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله سوره اعلي را دوست مي‌داشت و فرمود: «اوّل كسى كه گفت سبحان ربى الأعلى ميكائيل بود».
از ابن‌عباس روايت شده كه گفت: «چون پيغمبر سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى را قرائت مي‌کرد مي‌فرمود: سبحان ربّى الأعلى»، و همين طور از حضرت على عليه‌السلام و ابن‌عمر و ابن‌زبير روايت شده كه ايشان هم چنين مي‌كردند، جويبر از ضحاك روايت كرده كه او چنين مي‌گفت و مى‌گفت: «هر كس سوره اعلى را بخواند، پس اينكار را بكند، يعنى بگويد سبحان ربّى الأعلى».
ابو‌بصير از امام صادق عليه‌السلام روايت كرده: «هر كه در نماز واجب و يا نافله‌اش سبح اسم ربك را قرائت كند به او گفته مى‌شود در روز قيامت از هر در بهشت كه خواستى داخل شوى داخل شو».
عياشى به اسنادش از ابى‌حميصه از على عليه‌السلام روايت كرده كه گفت: «من بيست شب پشت سر على عليه‌السلام نماز خواندم، پس قرائت نكرد مگر سبح اسم ربك را، و فرمود: اگر مي‌دانستند چه فضيلتى در اين سوره است هر آينه آن را هر کس در هر روز بيست مرتبه قرائت مي‌كرد، و البته هر كس آن را قرائت كند مثل آن است كه صحف موسى و ابراهيم عليهماالسلام را خوانده است.»
از عقبه‌بن‌عامرجهنى روايت شده كه گفت: «چون آيه فسبح باسم ربك العظيم نازل شد پيغمبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله فرمود: آن را در ركوعتان قرار دهيد و چون سبح اسم ربك الأعلى نازل شد فرمود: آن را در سجودتان قرار دهيد».[11]
محل نزول
سوره اعلي بنا بر قول ابن عبّاس مكّى و بنا بر قول ضحاك مدنى مي باشد.[12]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره اعلي در ما بين ابتداء وحى و هجرت مسلمين به حبشه است و بعد از سوره تكوير نازل شده است.[13]
فضاي نزول
ظاهرا فضاي خاصي براي نزول سوره اعلي متصور نيست بلکه تشريع نماز عيد و زكات فطره، سبب نزول سوره اعلي بوده است، خدا به آن حضرت وعده مى‌دهد كه او را طورى خواناى وحى كند كه آيات را مطلقا فراموش ننمايد.[14]
ترتيب در مصحف
سوره اعلي هشتادوهفتمين سوره در چينش كنونى قرآن به شمار مي آيد.[15]
ترتيب بر اساس نزول
سوره اعلي هشتمين سوره در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره تكوير نازل شده است.[16] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
چون خداوند متعال سوره طارق را به ذكر وعيد و تهديد كفار پايان داد، سوره اعلي را به ذكر صفات عاليه و قدرتش بر آنچه مي‌خواهد شروع نموده است.[17]
ويژگي
سوره اعلي از سور مسبحات است[18]
همچنين اين سوره از سور مفصلات نيز مي باشد[19] ابن قتيبه مي گويد: ... مفصلات سوره هاي کوچکي هستند که بعد از سور مثاني آمده اند اينکه چرا اين سوره ها را مفصل ناميده اند به خاطر کوتاه بودن آنها و اينکه بسيار به واسطه بِسْمِ اللّ?هِ الرَّحْم?نِ الرَّحِيمِ از يكديگر جدا شده‌اند. [20]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[21]
دستور به نماز و زکات که مصداق بارز آن نماز عيد فطر و زکات فطره است در سوره اعلي آمده است.[22]
[1]قاموس قرآن، ج5، ص 36
[2]تفسير قرآن مهر، ج22، ص: 163
[3]التحرير و التنوير، ج30، ص 240
[4]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 164
[5]التحرير و التنوير، ج30، ص 240
[6]الكشف و البيان، ج10، ص182
[7]همان
[8]همان
[9]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 164
[10]تفسير نمونه، ج26، ص 380
[11]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج27، ص 16-15
[12]همان، ص 15
[13]حجةالتفاسير و بلاغ‌الإكسير، مقدمه‌اول، ص 33
[14]تفسير احسن‌الحديث، ج12، ص 184
[15]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 163
[16]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص: 135
[17]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج27، ص 16
[18]غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج1، ص 34
[19]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[20]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[21]همان
[22]تفسير نمونه، ج26، ص 382