سوره انسان
كلم? انسان شصت‌وپنج بار در قرآن مجيد به كار رفته است، با مراجعه به موارد آن معلوم مي‌شود كه از آن جسد ظاهرى و صورت ظاهرى مراد نيست چنانكه در بشر مراد است، بلكه باطن و نهاد و استعداد و انسانيت و عواطف او در نظر است.[1]
مفهوم کلي سوره
علت نام‌گذاري
«سوره انسان»؛ به جهت ذکر نام انسان در آي? اول و بيان اينکه خداوند متعال انسان را از عدم خلق نموده است.
«سوره دهر»؛ به خاطر وجود واژ? دهر در آي? اول سوره به اين نام مشهور شده است.
«سوره هل أتي»؛ به سبب شروع سوره با اين عبارت به اين نام مشهور گشته است. روايات هم بيشتر از نام هل اتي براي اين سوره استفاده نموده‌اند.[5]
«سوره ابرار»؛ به جهت آنکه خداوند در اين سوره صحبت از ابرار و نعمت هاي خداوند بر آنان نموده است به اين اسم مشهور شده است.
«سوره امشاج»؛ به خاطر وجود اين لفظ در آي? دوم اين سوره مي‌باشد. اين لفظ در هيچ جاي ديگر قرآن وجود ندارد.[6]
تعداد آيات
سوره انسان سى‌ويك آيه دارد.[7]
تعداد کلمات
سوره انسان دويست‌وچهل كلمه دارد.[8] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره انسان هزارچهارصد و پنجاه حرف دارد.[9] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
اساسى‌ترين هدف‌هاى سوره انسان عبارت‌اند از:
1. يادآورى رستاخيز و عذاب‌ها و نعمت‌هاى فراوان آن؛
2. ارائ? يك برنام? خودسازى همراه با ايثار و عبادت.[10]
محتوا و موضوعات
محتواي سوره انسان را مى‌توان به پنج بخش تقسيم كرد:
در بخش اول از آفرينش انسان و خلقت او از نطفه امشاج (مختلط) و سپس هدايت و آزادى اراده او سخن مى‌گويد.
در بخش دوم سخن از پاداش ابرار و نيكان است كه شأن نزول خاصى در مورد اهل بيت عليهم‌السلام دارد كه به آن اشاره خواهد شد.
در بخش سوم دلائل استحقاق اين پاداشها را در جمله‌هايى كوتاه و مؤثر بازگو مى‌كند.
در بخش چهارم به اهميت قرآن، و طريق اجراى احكام آن، و راه پرفراز و نشيب خودسازى اشاره شده.
در بخش پنجم سخن از حاكميت مشيت الهى (در عين مختار بودن انسان) به ميان آمده است.[11]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب از پيامبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله روايت نموده كه فرمود: «هر كس سوره هل اتى را قرائت كند پاداش او بر خداوند بهشت و حرير است».
حضرت امام محمد باقر عليه‌السلام فرمود: «هر كس در هر نماز صبح (روز پنجشنبه) يا در صبح پنجشنبه سوره هل اتى را قرائت كند خداوند صد تا حورالعين باكره (دست نخورده) و چهار هزار حورالعين (دست خورده) به او تزويج نموده و با حضرت محمد رسول اللَّه صلى‌الله‌عليه‌و‌آله بوده باشد».[12]
محل نزول
سوره انسان در مكّه نازل شده مفسّرين اختلاف كرده‌اند بعضى گفته‌اند تمام آن مكّى و مجاهد و قتاده گفته‌اند. تمام آن مدنى حسن و عكرمه و كلبى گفته‌اند مدنى است مگر آيه (وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً) كه آن مكيّست.
و برخى گفته‌اند: كه از آيه (إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلًا) تا آخر سوره مكّى كه 8- آيه است و از اوّل سوره تا آيه مذكور كه بيست و دو آيه است مدنى است.[13]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره انسان ما بين صلح حديبيه و جنگ تبوك است و بعد از سوره الرحمن نازل شده است.[14]
فضاي نزول
سوره انسان در شهر مدينه و در جريان بيماري امام حسن و امام حسين عليهماالسلام نازل شده است، زيرا که پيامبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله سفارش كردند كه على عليه‌السلام نذرى براى شفاى آنان بنمايد و امام على عليه‌السلام و حضرت فاطمه عليها السلام و فضّه خادم آنان (و طبق برخى احاديث حسن و حسين عليهماالسلام) نذر كردند كه پس از شفا سه روز روزه بگيرند. پس از شفاى آن دو عزيز، هم? خانواده روزه گرفتند و امام على عليه‌السلام مقدارى جو قرض كردند و نان پختند، ولى در هنگام افطار نيازمندى بر در خانه آمد و غذا خواست و آنان ثلث غذاى خود را به او دادند، سپس يتيمى آمد و ثلث ديگر را به او دادند و بعد از آن اسيرى آمد و ثلث آخر غذاى خود را به او دادند. پيامبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله از اين جريان مطلع شدند و به خانه فاطمه عليهاالسلام آمدند و در اين هنگام سوره انسان (يا هجده آي? آن) نازل شد.[15]
ترتيب در مصحف
سوره انسان هفتادوششمين سوره در چينش كنونى قرآنبه شمار مي آيد.[16]
ترتيب بر اساس نزول
سوره انسان نودوهشتمين سوره در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره الرحمن نازل شده است.[17] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
چون خداوند سبحان سوره قيامت را پايان داد به اينكه دليل بر صحت بعث روز قيامت، آفرينش و پيدايش انسانيت از نطفه مي‌باشد سوره انسان را هم مانند آن شروع نموده است.[18]
ويژگي
سوره انسان از سور مفصلات مي باشد[19] ابن قتيبه مي گويد: ... مفصلات سوره هاي کوچکي هستند که بعد از سور مثاني آمده اند اينکه چرا اين سوره ها را مفصل ناميده اند به خاطر کوتاه بودن آنها و اينکه بسيار به واسطه بِسْمِ اللّ?هِ الرَّحْم?نِ الرَّحِيمِ از يكديگر جدا شده‌اند. [20]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[21]
سوره انسان نذر امام على و فاطمه عليهماالسلام و ايثار آنان را مى‌ستايد و برخى مفسران نوشته‌اند كه اين سوره با آن كه مطالب زيادى در مورد بهشت دارد، از آن جا كه در آن ذكرى از فاطمه عليهاالسلام شده، از حورى‌هاى بهشتى سخنى به ميان نيامده است.[22]
[1]قاموس قرآن، ج1، ص 131.
[2]تفسير قرآن مهر، ج21، ص: 361
[3]همان، ص 363.
[4]دايرةالمعارف قرآن كريم، ج4، ص 500
[5]همانند روايتي در مجمع‌البيان في تفسيرالقرآن، ج10، ص 608
[6]التحرير و التنوير، ج29، ص 343
[7]الكشف و البيان، ج10، ص 93
[8]همان
[9]همان
[10]تفسير قرآن مهر، ج21، ص 364
[11]تفسير نمونه، ج25، ص 327
[12]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج26، ص 136-135
[13]همان، ص 135
[14]حجةالتفاسير و بلاغ‌الإكسير، مقدمه‌اول، ص 31
[15]تفسير قرآن مهر، ج21، ص 369 با اندکي تغيير و تصرف
[16]تفسير قرآن مهر، ج21، ص 363
[17]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[18]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج26، ص 136
[19]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[20]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[21]همان
[22]تفسير قرآن مهر، ج21، ص 363