سوره دخان
دخان به معني دود است.[1]
مفهوم کلي سوره
يادآورى توحيد و نشانه‌هاى خدا در جان؛
يادآورى رستاخيز و نشانه‌هاى آن، از جمله دخان؛
بيان عظمت قرآن در شب پر بركت.[2]
اسامي سوره
دخان، حم دخان.[3]
علت نام‌گذاري
تعداد آيات
سوره دخان پنجاه‌و‌نه آيه دارد.[6]
تعداد کلمات
سوره دخان سيصد‌وچهل‌وشش كلمه دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره دخان هزاروچهارصدوهشتاد‌ويك حرف دارد.[8] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
هدف‌هاى اساسى سوره دخان عبارت‌اند از:
1. يادآورى توحيد و يگانگى خدا؛
2. يادآورى قيامت؛
3. بيان عظمت قرآن.[9]
محتوا و موضوعات
محتواي سوره دخان را مى‌توان در هفت بخش خلاصه كرد:
آغاز سوره از حروف مقطعه و سپس بيان عظمت قرآن است، با اين اضافه كه نزول آن را در شب قدر براى اولين بار بيان مى‌كند؛
در بخش ديگرى از توحيد و يگانگى خدا و بيان بعضى از نشانه‌هاى عظمت او در جهان هستى است؛
بخش مهمى از آن از سرنوشت كفار، و انواع كيفرهاى دردناك آنها سخن مى‌گويد؛
در بخش ديگرى براى بيدار ساختن اين غافلان قسمتى از سرگذشت موسى عليه‌السلام و بنى‌اسرائيل در مقابل فرعونيان و شكست سخت آنها، و نابودى و هلاكشان، گفتگو مى‌كند؛
مساله قيامت و عذابهاى دردناك دوزخيان و پاداشهاى جالب و روح پرور پرهيزكاران قسمت ديگرى از آيات اين سوره را تشكيل مى‌دهد؛
موضوع هدف آفرينش، و بيهوده نبودن خلقت آسمان و زمين از موضوعات ديگرى است كه در آيات اين سوره مطرح شده است؛
سرانجام، سوره را با بيان عظمت قرآن همانگونه كه آغاز شده بود پايان مى‌دهد.[10]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب از پيامبر خدا صلياللهعليهوآله روايت مي‌كند كه فرمودند: «هر كس شب جمعه سوره دخان را بخواند آمرزيده خواهد شد».
ابوهريره از پيامبر خدا صلياللهعليهوآله روايت مي‌كند كه فرمودند: «هر كس شبانه سوره دخان را بخواند، صبح مي‌كند در حالى كه هفتاد هزار فرشته برايش استغفار مى‌كنند».
و نيز ابوهريره از حضرت رسول صلياللهعليهوآله روايت كرده است كه فرمود: «هر كس سوره دخان را شب جمعه بخواند وارد صبح خواهد شد در حالى كه آمرزيده شده است».
ابوامامه از پيامبر خدا صلياللهعليهوآله روايت مي‌كند كه فرمودند: «هر كس سوره دخان را شب و روز جمعه بخواند خداوند در بهشت خانه‌اى برايش بنا خواهد نمود».
ابوحمزه ثمالى از حضرت باقر عليه‌السلام روايت مي‌كند كه فرمود: «هر كس سوره دخان را در نمازهاى فريضه و نافله خود بخواند خداوند او را روز قيامت جزء امان يافتگان مبعوث خواهد فرمود، و او را زير سايه عرش خود جا داده، حسابى آسان از او مي‌كند، و نامه عملش را به دست راستش مي‌دهد».[11]
محل نزول
سوره دخان در مكه بر پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله نازل شده است.[12]
زمان نزول
به نظر مي‌رسد سوره دخان در اواخر حضور پيامبر صلياللهعليهوآله در مکه و در حدود سال نهم و دهم بعثت نازل شده باشد.[13]
فضاي نزول
سوره دخان در فضا و غرض نزول با ديگر سور حم دار يکي است به نظر مي‌رسد آنچه در اين سوره متمايز است فضاي انذار و تهديد مشرکان با انواع عذاب‌هاي دنيوي و اخروي مي باشد البته اين هشدارها در جواب عناد و لجاجت‌هاي مشرکان بوده است همچنين خداوند براي ثابت شدن اين عذاب ها شاهد مثال هم از امت هاي گذشته مانند غرق شدن فرعونيان مي آورد شايد که مشرکان پند گيرند.[14]
ترتيب در مصحف
سوره دخان در چينش كنونى قرآن چهل‌و‌چهارمين سوره به شمار مى‌آيد.[15]
ترتيب بر اساس نزول
سوره دخان شصت‌و‌چهارمين سوره در ترتيب نزول است. و بعد از سوره زخرف نازل شده است.[16] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
خداوند سوره زخرف را به وعده‌هاى عذاب و تهديدهايى ختم كرد و سوره دخان را نيز با وعده‌هاى عذاب و هشدارهايى، شروع كرده است.[17]
ويژگي
سوره دخان از سور " حواميم" است (حواميم هفت سوره از قرآن است كه با" حم" شروع مى‌شود و پشت سر هم قرار گرفته و همه از سوره‌هاى مكى است).[18] سور حواميم عبارتند از: مؤمن، فصلّت، شوري، زخرف، دخان، جاثيه و احقاف.[19]
پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله مي فرمايند: هر چيزى را ميوه‌ايست و ميوه قرآن حواميم است چه اين سوره‌ها روضه هاى زيبا و معمورند كه متصلند بيكديگر هر كه خواهد در مرغزار بهشت چرا كند بايد كه حواميم بخواند.[20] و حاكم از ابن مسعود آورده كه گفت: حواميم ديباى قرآن است.[21] پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) در حديثي فرمود: مَثَل سوره هاي حم دار در قرآن، مثل لباس حرير در ميان لباس ها است.[22]
سوره دخان نيز همانند سوره زخرف با قسم به کتاب مبين آغاز شده است سوره اي که مسلمانان اهتمام ويژه اي براي قرائت آن دارند خصوصا شب نيمه شعبان، شب قدر ماه رمضان و شب هاي جمعه و ... .
قرائت اين سوره در شب هاي جمعه براي تثبيت ايمان و تقويت يقين به قدرت خداوند متعال مستحب است در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام آمده است:« من قرأ حم التي يذكر فيها الدخان في ليلة الجمعة أصبح مغفورا له »." كسى كه سوره دخان را شب جمعه بخواند صبح مي کند درحاليکه آمرزيده شده است."[23]
سوره دخان در هر دو ترتيب مصحف و نزول بعد از سوره زخرف قرار گرفته است.
[1]قاموس قرآن، ج2، ص 333
[2]تفسير قرآن مهر، ج19، ص 23
[3]التحرير و التنوير، ج25، ص 306
[4]تفسير قرآن مهر، ج19، ص 25
[5]التحرير و التنوير، ج25، ص 306
[6]الکشف و البيان، ج8، ص348
[7]همان
[8]همان
[9]تفسير قرآن مهر، ج19، ص 26
[10]تفسير نمونه، ج21، ص 144
[11]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج22، ص 282
[12]همان، ص 281
[13]تفسير احسن‌الحديث، ج10، ص 60 با اندکي تصرف
[14]همان، ص61
[15]تفسير قرآن مهر، ج19، ص 25
[16]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص136
[17]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج22، ص 283
[18]تفسير نمونه، ج20، ص 3
[19]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 313
[20]منهج الصادقين فى إلزام المخالفين، ج8، ص 123
[21]ترجمه الإتقان فى علوم القرآن، ج1، ص 200
[22]روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن، ج17، ص2
[23]الموسوعة القرآنية، خصائص السور، ج8، ص106