سوره زخرف
زخرف به معني زينت و زيور است.[1]
مفهوم کلي سوره
اثبات توحيد و نفى فرشته‌پرستى؛
اهميت نبوت و بيان سرگذشت ابراهيم و موسى عليهما‌السلام؛
معادگرايى؛
اهميت قرآن و خردورزى در مورد آن.[2]
اسامي سوره
زخرف، حم زخرف.[3]
علت نام‌گذاري
«سوره زخرف»؛ نام اين سوره «زخرف» به معناى زينت و زيور است و سبب نام‌گذارى آن آي? سي‌و‌پنجم اين سوره است كه از زينت‌ها و جلوه‌هاى مادى و فريبنده‌ى دنيا سخن مى‌گويد.[4]
«سوره حم زخرف»؛ امام باقر عليه‌السلام در ضمن روايتي اين سوره را به نام حم زخرف خوانده است.[5] همچنين به جهت آنکه اين سوره از سور حواميم است لفظ حم به اول اسم اين سوره اضافه شده است.
تعداد آيات
سوره زخرف هشتادونه آيه دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد کلمات
سوره زخرف هشتصدوسى‌و‌سه كلمه دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره زخرف سه‌هزاروچهارصد حرف دارد.[8]
اهداف و آموزه ها
هدف‌هاى اساسى سوره زخرف عبارت‌اند از:
1. اثبات توحيد؛
2. اشاره‌اى به معاد؛
3. بيان اهميت قرآن و نبوت پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله.[9]
محتوا و موضوعات
مباحث سوره زخرف را به طور فشرده مى‌توان در هفت بخش خلاصه كرد:
بخش اول: سرآغاز سوره است كه از اهميت قرآن مجيد و نبوت پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله و برخورد نامطلوب افراد نادان در برابر اين كتاب آسمانى سخن مى‌گويد.
بخش دوم: قسمتى از دلائل توحيد را در آفاق و نعمتهاى گوناگون خداوند را بر انسانها برمى‌شمرد.
بخش سوم: همين حقيقت را از طريق مبارزه با شرك و نفى نسبتهاى ناروا به خداوند و مبارزه با تقليدهاى كوركورانه، و خرافاتى همچون تنفر از دختران يا ملائكه را دختران خدا پنداشتند تكميل مى‌كند.
در بخش چهارم: براى مجسم ساختن اين حقايق قسمتى از سرگذشت انبياى پيشين و اقوام آنها را نقل مى‌كند، و مخصوصا بر روى زندگى ابراهيم و موسى و عيسى عليهم‌السلام تكيه مى‌كند.
در بخش پنجم: مساله معاد و پاداش مؤمنان و سرنوشت شوم كفار مطرح شده و با تهديدها و انذارهاى قوى مجرمان را هشدار مى‌دهد.
بخش ششم: اين سوره كه از مهمترين بخشهاى آن است ناظر به ارزشهاى باطلى است كه حاكم بر افكار افراد بى‌ايمان بوده و هست كه به خاطر اين ارزشهاى بى اساس در ارزيابى خود در باره مسائل مهم زندگى گرفتار انواع اشتباه مى‌شوند، تا آنجا كه انتظار دارند قرآن مجيد نيز بر يك مرد ثروتمند نازل شده باشد، چرا كه شخصيت را در ثروت مى‌شمردند، قرآن مجيد در آيات متعددى از اين سوره اين تفكر احمقانه را درهم مى‌كوبد، و ارزشهاى والاى اسلامى و انسانى را مشخص مى‌كند.
بخش هفتم: كه در غالب سوره‌ها وجود دارد بخشى است از مواعظ و اندرزهاى مؤثر و پربار براى تكميل كردن بخشهاى ديگر، تا مجموع آيات سوره را به صورت معجون شفا بخش كامل در آورد و نيرومندترين تاثير را در شنونده بگذارد.[10]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابن‌ابى‌كعب از پيامبر خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله نقل مي‌كند كه فرمودند: «هر كس سوره زخرف را بخواند جزو كسانى خواهد بود كه روز قيامت به آنان گفته مى‌شود: اى بندگان من امروز باكى نداشته‌اند و اندوهى به خود راه ندهيد، و بدون حساب وارد بهشت شويد».
از ابوبصير نقل شده است كه حضرت باقر عليه‌السلام فرمودند: «هر كس سوره حم زخرف، را بسيار بخواند خداوند بدن او را در قبر از آزار حشرات زمين و فشار قبر حفظ كند، تا روز قيامت كه زير نظر لطف الهى و به فرمان خدا همين سوره او را وارد بهشت مي‌كند».[11]
محل نزول
سوره زخرف تمام آياتش در مكّه نازل شده است، امّا از مقاتل نقل شده است كه يك آيه از اين سوره مكّى نيست و در بيت المقدّس نازل شده، و آن آيه اينست «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا ...».[12]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره زخرف بعد از اسراء و كمى قبل از هجرت پيامبر به مدينه است و بعد از سوره شورى نازل شده است.[13]
فضاي نزول
فضاي نزول سوره زخرف همانند بيشتر سور مکي فضاي انکار و جواب است انکار و إستهزاء و اتهام مشرکين مبني بر اينکه چه لزومي دارد که خداوند بشري را براي هدايت انسانها بفرستد و جواب خداوند در اين سوره بر اينکه هدايت بشر سنتي است الهي که خداوند متعال آنرا بر خود فرض کرده است. و اعراض و عدم قبول مردم مانع از اين سنت نيست بلكه خدا اينكار را كرده و مستهزءين را هلاك نموده است اين سخن ابتداء به طور اجمال، سپس با ذكر حالاتى از ابراهيم و موسى و عيسى عليهم‌السلام، تفصيل داده شده است.
در ضمن، حقائق ديگرى و مقدارى از حالات و بدعتهاى مشركان، مخصوصا نسبت فرزند دادن به خدا مطرح و ردّ شده است، اكثريت نزديك به تمام سوره در رابطه با انذار مى‌باشد، على هذا غرض سوره بيان سنت الهى در هدايت بشر است.[14]
ترتيب در مصحف
سوره زخرف در چينش كنونى قرآن، چهل‌وسومين سوره به شمار مى‌آيد.[15]
ترتيب بر اساس نزول
سوره زخرف شصت‌وسومين سوره در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره شورى نازل شده است.[16] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
چون خداوند سوره شوري را با يادى از قرآن و وحى ختم فرموده است، سوره زخرف را نيز با همان مطالب آغاز كرده است.[17]
ويژگي
سوره زخرف از سور " حواميم" است (حواميم هفت سوره از قرآن است كه با" حم" شروع مى‌شود و پشت سر هم قرار گرفته و همه از سوره‌هاى مكى است).[18] سور حواميم عبارتند از: مؤمن، فصلّت، شوري، زخرف، دخان، جاثيه و احقاف.[19]
پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله مي فرمايند: هر چيزى را ميوه‌ايست و ميوه قرآن حواميم است چه اين سوره‌ها روضه هاى زيبا و معمورند كه متصلند بيكديگر هر كه خواهد در مرغزار بهشت چرا كند بايد كه حواميم بخواند.[20] و حاكم از ابن مسعود آورده كه گفت: حواميم ديباى قرآن است.[21] پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) در حديثي فرمود: مَثَل سوره هاي حم دار در قرآن، مثل لباس حرير در ميان لباس ها است.[22]
سوره زخرف با قسم به کتاب مبين آغاز شده است. و در هر دو ترتيب مصحف و نزول بعد از سوره شوري قرار گرفته است.
[1]قاموس قرآن، ج3، ص 159
[2]تفسير قرآن مهر، ج18، ص 321
[3]التحرير و التنوير، ج25، ص 209
[4]تفسير قرآن مهر، ج18، ص 323
[5]مجمع‌البيان في تفسير القرآن، ج9، ص 59
[6]الکشف و البيان، ج8، ص327
[7]همان
[8]همان
[9]تفسير قرآن مهر، ج18، ص 324
[10]تفسير نمونه، ج21، ص 4-3
[11]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج22، ص 178 با اندکي تصرف
[12]همان، ص177
[13]حجة التفاسير و بلاغ الإكسير، مقدمه‌اول، ص 25
[14]تفسير احسن‌الحديث، ج10، ص 4 با تغيير و تصرف
[15]تفسير قرآن مهر، ج18، ص 323
[16]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 136
[17]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج22، ص 178
[18]تفسير نمونه، ج20، ص 3
[19]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 313
[20]منهج الصادقين فى إلزام المخالفين، ج8، ص 123
[21]ترجمه الإتقان فى علوم القرآن، ج1، ص 200
[22]روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن، ج17، ص2