سوره آل عمران
خاندان عمران (عمران پدر حضرت مريم عليهالسلام)
مفهوم کلي سوره
سيرى در زندگى مريم و عيسى عليهماالسلام؛
مبارزه‌اى منطقى با يهود و مسيحيت؛
حقايقى در مورد جهان و عوامل انحراف از حق؛
عبرت‌آموزى از شكست‌ها و پيروزى‌ها.[1]
اسامي سوره
آل عمران، زهراء، طيبة، کنز، امان، مجادله، استغفار، معينه.[2]
علت نام‌گذاري
«سوره آل عمران»؛ منظور از عمران در اين سوره پدر حضرت مريم عليهاالسلام مي‌باشد زيرا که در اين سوره از آيه سي‌وپنج تا پنجاه‌وپنج در مورد قصه حضرت مريم عليهاالسلام و حضرت عيسي عليهالسلام صحبت شده است و اسمي از حضرت موسي عليهالسلام نيامده است.[3]
«سوره زهراء»؛ سوره آل عمران به همراه سوره بقره زهراوين نام‌گذاري شده‌اند[4] يعني دو سوره نوراني.[5]
«سوره طيبه»؛ سعيد بن منصور در سنن خود از ابوعطاف نقل کرده است که اسم اين سوره طيبه است[6] . تفسير القاسمي علت اين نام‌گذاري را به خاطر اينکه برخي اوصاف افراد پاکيزه را در آيه‌اي آورده است عنوان کرده است[7] . الصَّابِرينَ وَ الصَّادِقينَ وَ الْقانِتينَ وَ الْمُنْفِقينَ وَ الْمُسْتَغْفِرينَ بِالْأَسْحارِ [8]
«سوره کنز»؛ به خاطر حديثي از ابن‌مسعود که سوره آل عمران را گنج ناميده است. «نعم كنز الصعلوك سورة آل عمران يقوم بها في آخر الليل[9] ». يا به خاطر دربرداشتن اسرار عيسويه.[10]
«سوره امان»؛ به خاطر اينکه هر کسي به آنچه که در سوره آل عمران است تمسک بجويد از اشتباه در موردش ايمن مي‌ماند.[11]
«سوره مجادله»؛ به خاطر نزول بيش از هشتاد آيه از سوره آل عمران در مورد مجادله پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله با نصاراي نجران.[12]
«سوره استغفار»؛ به خاطر آي? هفده سوره آل عمران که مي فرمايد: وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحار[13]
«سوره معينه»؛ اين اسم را ابو حيان در تفسيرش آورده است اما علت خاصي برايش ذکر نشده است.[14]
تعداد آيات
سوره آل عمران دويست آيه دارد.[15]
تعداد کلمات
سوره آل عمران سه‌هزاروچهارصدوهشتاد کلمه دارد.[16] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره ها مختلف است)
تعداد حروف
سوره آل عمران چهارده‌هزاروپانصدوبيست‌وپنج حرف دارد.[17] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره ها مختلف است)
اهداف و آموزه‌ها
مهمترين اهداف سوره آل عمران عبارتند از:
بيان حقيقت دربار? جهان بزرگ؛
بيان عوامل انحراف مردم از معرفت حق و عمل به آن؛
بيان گويايى از زندگى مريم عليهاالسلام و تولد عيسى عليهالسلام و برخى پيامبران ديگر؛
مبارز? منطقى با يهوديان، مسيحيان و مشركان؛
بيان آموزه‌هاى تربيتى پيروزى و شكست در جنگ بدر و احد.[18]
محتوا و موضوعات
محورهاى اصلى بحثهاى سوره آل عمران، موارد زير است:
بخش مهمى از آن از توحيد و صفات خداوند و معاد و معارف اسلامى بحث مى‌كند؛
بخش ديگرى پيرامون جهاد و دستورات مهم و ظريفى در اين زمينه و همچنين درسهاى عبرتى كه در دو غزوه مهم اسلامى (بدر و احد) بود سخن مى‌گويد، و همچنين شرح امدادهاى الهى نسبت به مؤمنان و حيات جاويدان شهيدان راه خدا؛
در قسمتى از اين سوره، به يك سلسله احكام اسلامى در زمينه لزوم وحدت صفوف مسلمين و خانه كعبه و فريضه حج و امر به معروف و نهى از منكر و تولى و تبرى (دوستى با دوستان حق و دشمنى با دشمنان حق) و مساله امانت، و انفاق در راه خدا و ترك دروغ و مقاومت و پايمردى در مقابل دشمن و صبر و شكيبايى در مقابل مشكلات و آزمايشهاى مختلف الهى و ذكر خداوند در هر حال، اشارات پر معنايى شده است؛
براى تكميل اين بحثها، بخشى از تاريخ انبياء از جمله: آدم و نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و ساير انبياء عليهم‌السلام و داستان مريم عليهاالسلام و مقامات اين زن بزرگ، و توطئه‌هاى پيروان متمرد حضرت موسى و عيسي عليهماالسلام در برابر اسلام، نيز ذكر شده است.
مطالب سوره آل عمران چنان به هم مربوط و هماهنگ است كه گويى هم? آنها يك جا نازل شده است[19] .
فضائل، خواص و ثواب قرائت
امان براي گذشتن از پل دوزخ؛
ابي‌بن‌كعب از رسول‌اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله نقل كرده است كه فرمود: «هر كس سوره آل عمران را بخواند خداوند به هر آيه‌اى امانى براى گذشت از پل دوزخ به او عطا مي‌كند».
درود فرشتگان؛
ابن‌عباس مي‌گويد: پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «هر كه سوره آل عمران را در روز جمعه بخواند تا وقتى كه خورشيد غروب كند خدا و فرشتگان براى او درود مى‌فرستند».
نور و سايه در قيامت؛
بريده مي‌گويد: نبى اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «سوره بقره و سوره آل عمران را ياد بگيريد زيرا آنها دو نور هستند و در روز قيامت براى كسى كه آنها را بداند مانند دو ابر يا دو پرده يا دو صف از پرندگان بر او سايه مى‌اندازند». [20]
تاثير در باروري؛
در روايتي پيامبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله فرموده اند اگر سوره آل عمران به زعفران نوشته شود و زنى كه حمل بر نمي‌دارد با خود همراه كند به اذن خداوند حامله گردد و اگر آنرا بر درخت يا نخلى ببندند ميوه آن درخت بسيار شود و اگر شخصى كه معيشت او به سختى مي‌گذرد با زعفران بنويسد و همراه خود كند خداوند او را گشايشى دهد و روزى او را برساند. [21]
محل نزول
سوره آل عمران در مدينه بر پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله نازل شده است.[22]
زمان نزول
فضاي نزول
نزول سوره آل عمران در سال چهارم هجري و پس از سوره انفال در هنگامي بود كه پيش از آن حكومت پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله به خاطر تشريع قوانين و مقررات جامعه اسلامي و پيروزي در جنگ بدر، تا حدودي استقرار يافته و مسلمانان را در موقعيت ممتازي قرار داده بود. همين امر هشداري جدي براي دشمنان اسلام به حساب مي‌آمد.[25]
از سويي شکست مسلمانان در جنگ احد، دشمنان اسلام از يهوديان، مسيحيان و مشركان را نسبت به مقابله با اسلام بي‌باک‌تر کرد و هر كدام به گونه‌اى در صدد خاموش كردن نور اسلام برآمدند. پس از اين شکست عبرت آموز، قريش و ديگر احزاب مشرك عرب به يك صف درآمدند تا ضربه نهايى را (در خندق) فرود آورند. اهل كتاب، از يهوديان متن جزيره گرفته تا مسيحيان حاشيه آن، هماهنگ شدند تا با احتجاج‌ها و جدال‌ها و تشكيك‌ها، ضربه‌اي فكرى و روحى به مسلمانان بزنند،[26] و از طرف ديگر دو امپراتورى بزرگِ آن زمان، يعني ايران و روم نيز نسبت به حکومت نوپاى اسلام حساس شده بودند[27] .
اين مطالب همگي بيانگر اين معناست که اين سوره در زماني نازل شده است که مردم از يهودي و مسيحي و مشرك همه بر عليه اسلام قيام كرده بودند و مسلمانان به شدت در حال دفاع از حوزه دين بودند و لحظه‌اى امنيت نداشتند. از اين رو بايد همه توان خود را براي مقابله با آنان بسيج مي‌کردند.[28] در اين هنگام سوره مبارکه آل عمران نازل شد و راه مقابله با دشمنان را به مؤمنان يادآور شد. با توجه به فضاي نزول سوره آل عمران، مي‌توان «بيان راهکارهاي ايجاد و تقويت انسجام دروني جامعه ديني و کسب آمادگي لازم براي مقابله با دشمنان نظامي و فرهنگي» را مقصود و غرض اصلي سوره دانست. اين مقصود را بسياري از مفسران برگزيده‌اند و آن را با عبارت‌هاي مختلف بيان کرده‌اند.[29]
ترتيب در مصحف
سوره آل عمران در ترتيب فعلى قرآن، سومين سوره به شمار مي آيد.[30]
ترتيب بر اساس نزول
سوره آل عمران در ترتيب نزول، هشتادونهمين سوره نازله مي باشد و بعد از سوره انفال نازل شده است.[31] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
سوره بقره با بيان توحيد و ايمان به خدا پايان يافت و سوره آل عمران نيز با ذكر يكتاپرستى و ايمان آغاز گرديده است.[32]
ويژگى
سوره آل عمران با حروف مقطعه شروع شده است و يکي از هفت سوره طولاني قرآن (سبع طوال) مي باشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضي سوره هاي بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال مي گويند ولي برخي ديگر هفتمي را يونس مي دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نيست (اين قول سعيد بن جبير مي باشد)[33]
روايت از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد. [34]
اين احتمال خيلى به ذهن نزديك مى‌رسد كه سوره آل عمران همه‌اش يكباره نازل شده باشد، براى اينكه آياتش كه دويست آيه است ظهورى روشن در بهم پيوستگى و انسجام دارد، و از اول تا به آخر متناسب با هم است، و پيداست كه همه اغراض آنها بهم مربوط است.[35]
[1]تفسير قرآن مهر، ج3، ص 21
[2]البحر المحيط في التفسير، ج3، ص9
[3]الموسوعة القرآنية، خصائص‌السور،ج 2، ص 4
[4]الدر المنثور في التفسير بالمأثور، ج1، ص 18
[5]بصائر ذوي التميز في لطائف کتاب العزيز، ج1، ص 134
[6]سنن سعيد بن منصور، جلد 3، ص 1138 (تفسير سوره آل عمران)
[7]تفسير القاسمي المسمي حقائق التاويل، ج 2، ص 253
[8]آل عمران، آيه117
[9]الجامع لأحکام القرآن، ج 4، ص 2
[10]تفسير القاسمي المسمي حقائق التاويل، ج 2، ص 253
[11]همان
[12]همان
[13]همان
[14]البحر المحيط في التفسير، ج3، ص 9
[15]الكشف و البيان، ج3، ص 5
[16]همان
[17]همان
[18]تفسير قرآن مهر، ج3، ص 24
[19]تفسير نمونه، ج2، ص 408
[20]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج3، ص 222
[21]تفسير جامع، ج1، ص 406
[22]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج3، ص 222
[23]ر. ك مقاصد و اهداف قرآن، ص 57
[24]تفسير قرآن مهر، ج3، ص23
[25]الفرقان في تفسير القرآن بالقرآن، ج 5، ص 9
[26]پرتوى از قرآن، ج5، ص6
[27]الميزان في تفسير القرآن، ج3، ص6
[28]همان
[29]الموسوعة القرآنية، خصائص‌السور، ج2، ص23؛ مواهب‌الرحمان في تفسير القرآن، ج5، ص5 ؛ تفسير أحسن‌الحديث، ج2، ص3.
[30]تفسير قرآن مهر، ج3، ص23
[31]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 136
[32]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج3، ص 226
[33]المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز، ج3، ص 373 ، مفاتيح الأسرار و مصابيح الأبرار، ج1، ص 30، جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[34]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[35]ترجمه تفسير الميزان، ج3، ص: 4
[36]ر. ك تفسير صافى، ج 1، ص 409؛ مجمع‌البحرين، ج 5، ص 278؛ بحارالانوار، ج 66، ص 349 و الدرالمنثور، ج 2، ص 111