سوره بقره
بَقَر: گاو. اسم جنس است، بقرة به گاو نر و گاو ماده هر دو گفته ميشود، تاء آن براى وحدت است نه تأنيث[1]
مفهوم کلي سوره
علت نام‌گذاري
«سوره بقره»؛ به قرين? ماجراى گاو بنى اسرائيل و حكمت عجيبى كه در آن هست.
«سوره فسطاط قرآن»؛ فسطاط به خيم? بزرگ مي‌گويند و نام‌گذاري سوره بقره به اين نام به خاطر عظمت اين سوره مي‌باشد و آنچه از احکام در غير سوره بقره ياد نشده در اين سوره جمع است.[6]
«سوره سنام قرآن»؛ سنام هر شيء، بالاي آنست. اين نيز به خاطر بزرگي و عظمت سوره بقره مي‌باشد.[7]
«سوره زهراء»؛ سوره بقره به همراه سوره آل عمران زهراوين نام‌گذاري شده‌اند[8] يعني دو سوره نوراني که مفرد آن زهراء ميشود.[9]
«سوره کرسي»؛ به خاطر وجود آية الکرسي در سوره بقره که اعظم آيات قرآن است.[10]
«سوره سيد قرآن»؛ به خاطر روايتي از پيامبر صلياللهعليهوآله که سوره بقره را به اين وصف خوانده است.[11]
تعداد آيات
سوره بقره دويست‌وهشتادوشش آيه دارد.[12]
تعداد کلمات
سوره بقره شش‌هزاروصدوبيست‌ويک کلمه دارد.[13] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره ها مختلف است)
تعداد حروف
سوره بقره دويست‌وپنجاه‌هزاروپانصد حرف دارد.[14] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره ها مختلف است)
اهداف و آموزه‌ها
اهداف عمد? سوره بقره عبارت‌اند از:
بيان اصول عقايد و دلايل توحيد و معاد؛
تقسيم بندى مردم در برابر هدايت و روشنگرى قرآن، در سه گروه: مؤمنان، كافران و منافقان؛
بيان تاريخ پيامبران، به ويژه موسى عليه‌السلام و مناقش? آن حضرت با يهوديان در عقايد و كارهاى آنان؛
بيان قوانين اسلام در عبادات و معاملات؛
قانونمند كردن جامع? نوپاى اسلام در شهر مدينه و تنظيم روابط آنها با ملت‌هاى ديگر، مثل يهوديان و مسيحيان كه در جزيرة‌العرب حضور داشتند.[15]
محتوا و موضوعات
سوره بقره كه از طولانى‌ترين سوره‌هاى قرآن مجيد است مسلما يك جا نازل نشده، بلكه در فواصل مختلف، و به مناسبتهاى نيازهاى گوناگون جامعه اسلامى، در مدينه نازل گرديده است. ولى با اين حال جامعيت آن از نظر اصول اعتقادى اسلام و بسيارى از مسائل عملى (عبادى، اجتماعى، سياسى و اقتصادى) قابل انكار نيست.
چه اينكه در اين سوره:
بحثهايى پيرامون توحيد و شناسايى خدا مخصوصا از طريق مطالعه اسرار آفرينش آمده است؛
بحثهايى در زمينه معاد و زندگى پس از مرگ، مخصوصا مثالهاى حسى آن مانند داستان ابراهيم و زنده شدن مرغان و داستان عزيز؛
بحثهايى در زمينه اعجاز قرآن و اهميت اين كتاب آسمانى؛
بحثهايى بسيار مفصل و طولانى درباره يهود و منافقان و موضع‌گيريهاى خاص آنها در برابر اسلام و قرآن، و انواع كارشكني‌هاى آنان در اين رابطه؛
بحثهايى در زمينه تاريخ پيامبران بزرگ مخصوصا ابراهيم و موسى عليهما‌السلام؛
بحثهايى در زمينه احكام مختلف اسلامى از جمله نماز، روزه، جهاد در راه خدا، حج و تغيير قبله، ازدواج و طلاق، احكام تجارت و دين، و قسمت مهمى از احكام ربا و مخصوصا بحثهاى فراوانى در زمينه انفاق در راه خدا، و همچنين مساله قصاص و تحريم قسمتى از گوشتهاى حرام و قمار و شراب و بخشى از احكام وصيت و مانند آن.[16]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابىّ‌بن‌كعب از پيامبر اسلام صلياللهعليهوآله نقل مي‌كند كه فرمود: «هر كسى سوره بقره را بخواند سلام و رحمت خدا بر او باد و به او اجر مرزبانان و فدا كاران در راه خدا را مي‌دهند».
و او مي‌گويد: پيامبر به من فرمود: «اى ابىّ به مسلمانان بگو كه سوره بقره را ياد گيرند كه فرا گرفتن آن بركت و ترك آن موجب حسرت است و ساحران توانايى آن را ندارند».
سهل‌بن‌سعد مي‌گويد: رسول اكرم فرمود: «براى هر چيز قلّه‌اى است و قلّه قرآن سوره بقره است در هر خانه‌اى كه خوانده شود اگر در روز باشد تا سه روز شيطان وارد آن خانه نخواهد شد و اگر در شب باشد تا سه شب از داخل شدن شيطان بدانجا در امانند».
روايت شده است كه رسول اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله جمعيّتى را به مكانى فرستاد. سپس خودش به دنبال آنان رفت و از يك يك آنان مي پرسيد كه از قرآن چه مقدار و كدام سوره را حفظ دارى تا به جوانى كه از همه سنّش كمتر بود رسيد، او در جواب اين سؤال قسمتى از قرآن و سوره بقره را نام برد كه حفظ دارد حضرت رو به جمعيت كرد و گفت: اكنون برويد و اين جوان امير بر شما است. گفتند: يا رسول‌اللَّه او از همه ما كم سن تر است. حضرت فرمود: آرى ولى سوره بقره را حفظ دارد.
از رسول اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله پرسيدند: چه سوره‌اى از قرآن افضل سوره‌ها است؟ حضرت فرمود: سوره بقره. عرض كردند: كدام آيات سوره بقر? از بقيه برتر است؟ فرمود: آيةالكرسى.
امام صادق عليه السلام فرمود: هر كه سوره بقره و آل عمران را بخواند روز قيامت آن دو سوره چون ابر يا پرده بر سرش سايه مى‌افكند.[17]
محل نزول
سوره بقره همه‌اش مدنى است جز يك آيه و آن «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ» (بترسيد از روزى كه همه بسوى خدا باز ميگرديد) كه در منى سال حجة الوداع نازل شد.[18]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره بقره ما بين هجرت پيامبر صلياللهعليهوآله به مدينه و جنگ بدر مي‌باشد.[19]
فضاي نزول
با توجه به مدنى بودن سوره بقره و مقطع زمانى نزول آن در مدينه كه دوران تشكيل حكومت اسلامى و استقبال مردم از دين اسلام بود محتواى اين سوره جهت‌گيرى خاصى دارد.
محتواى سوره بقره در درجه نخست تحت تأثير موقعيت اجتماعى و فرهنگى مدينه پس از هجرت است. در اين زمان ساكنان مدينه را چهار گروه تشكيل مى‌دادند:
1. مسلمانان مهاجر كه خانه و كاشانه خود را در مكه رها كرده، با فقر در مدينه زندگى مى‌كردند.
2. مسلمانان انصار كه از دو گروه اوس و خزرج تشكيل شده بودند و با وجود سابقه دشمنى ديرينه با هم، در پرتو اسلام با يكديگر متحد و برادر شده بودند.
3. يهوديان كه از ثروت و امكانات فراوانى برخوردار و با ظهور اسلام نفوذ و برترى خود را در ميان مردم امى از دست داده بودند.
4. منافقان كه با اسلام عناد داشتند؛ ولى اقتدار مسلمانان در مدينه مانع از آن مى‌شد كه شرك خود را اظهار كنند و براى حفظ منافع خود به ظاهر ايمان آورده بودند.
هر يك از اين گروهها و فعاليتهاى آنها زمينه‌ساز نزول آياتى از سوره بقره شد؛ براى مثال تركيب خاص اجتماعى مدينه در مقطع نزول، زمينه‌ساز نزول آياتى درباره گروههاى مزبور و اوصاف آنها در آيات سه تا بيست شد كه اوصاف پرهيزگاران، كافران و منافقان را بيان مى‌كند[20] ؛ اما چون نفاق هنوز چندان آشكار نشده بود تنها در چند آيه، آن هم با تعبير «مِنَ النَّاسِ» از منافقان ياد شده است. يهوديان نيز چون مهم‌ترين گروه مخالف اسلام و نظام اسلامى بودند بيش از سي‌ويک آيه سوره بقره درباره آنان نازل شده است؛[21]
همچنين فراهم شدن زمينه مناسب براى تشريع احكام فقهى بر اثر استقرار نظام اسلامى و استقبال مردم از اسلام موجب نزول آيات فراوانى درباره احكام فرعى شد، از اين رو مسائل عبادى، خانوادگى، اقتصادى، اجتماعى و كيفرى فراوانى در اين سوره آمده است. (آيات 168- 284) در اثناى آيات سوره برخى موضوعات ديگر نيز مطرح شده است كه به ظاهر پيوندى با فضاى نزول آن ندارد؛ ولى به اعتقاد مفسران چنين نيست؛ مثلًا داستان حضرت ابراهيم عليه السلام در آيات يکصدوبيست‌وچهار تا يکصدوچهل‌ويک به تعبير علامه طباطبايى[22] به منزله مقدمه و زمينه‌ساز آيات تغيير قبله و آيات احكام حج است.[23]
ترتيب در مصحف
سوره بقره در ترتيب فعلى قرآن، دومين سوره به شمار مى‌آيد.
ترتيب بر اساس نزول
سوره بقره در ترتيب نزول سوره‌ها هشتادوهفتمين سوره مي باشد، و بعد از سوره مطفّفين نازل شده است.[24] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
سوره حمد با پرهيز از دين يهود (المغضوب عليهم) و نصاري (الضالين) پايان پذيرفت، لذا سوره بقره با معرفي دين اسلام شروع شد همچنان که در سوره آل عمران به شبهات مختلفي دربار? دين اسلام پاسخ داده شده است.[25]
ويژگى
سوره بقره طولانى‌ترين سوره قرآن كريم است و حدود دو جزء و نيم از سى جزء قرآن را شامل مى‌شود اين سوره اولين سوره اي است که در مدينه نازل شده و مسلما يك جا نازل نشده، بلكه در فواصل مختلف، و به مناسبتهاى نيازهاى گوناگون جامعه اسلامى، در مدينه نازل گرديده است. طولاني ترين آيه قرآن آيه دين (آيه 282) در اين سوره مي باشد و مهم‌ترين آي? آن «آيةالكرسى»، (آيه 255) است كه محتواى توحيدى خاصى دارد.[26]
اين سوره با حروف مقطعه شروع شده است و يکي از هفت سوره طولاني قرآن (سبع طوال) مي باشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضي سوره هاي بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال مي گويند ولي برخي ديگر هفتمي را يونس مي دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نيست (اين قول سعيد بن جبير مي باشد)[27]
روايت از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد. [28]
[1]قاموس قرآن، ج1، ص 209
[2]تفسير قرآن مهر، ج1، ص 151
[3]ترجم? الإتقان في علوم القرآن، ج1، ص 192
[4]بصائر ذوي‌التميز في لطائف کتاب العزيز، ج1، ص 134
[5]الکشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج1، ص 303
[6]ترجم? الإتقان في علوم القرآن، ج 1، ص 197
[7]همان، ص 192
[8]در المنثورفي التفسير بالمأثور، ج1، ص 18
[9]بصائر ذوي التميز في لطائف کتاب العزيز، ج1، ص 134
[10]همان
[11]الکشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج1، ص 303
[12]الكشف و البيان، ج1، ص 135
[13]همان
[14]همان
[15]تفسير قرآن مهر، ج1، ص 154
[16]تفسير نمونه، جلد 1، ص 58
[17]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج1، ص54 و 55
[18]همان، ص 54
[19]حجة التفاسير و بلاغ الإکسير،مقدمه اول ص 19
[20]تسنيم، ج 2، ص 45- 62
[21]همان، ص 55
[22]الميزان، ج 1، ص 151
[23]ويکي فقه، فضاي نزول سوره بقره
[24]التمهيد في علوم القرآن، ج1 ص 136
[25]دانشنامه سوره هاي قرآني، ج1، ص 39
[26]ر. ك نورالثقلين، ج 1، ص 26 و مجمع‌البيان، ج 1، ص 32 و تفسير نمونه، ج1، ص: 58
[27]المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز، ج3، ص 373 ، مفاتيح الأسرار و مصابيح الأبرار، ج1، ص 30، جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[28]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34