سوره ابراهيم
ابراهيم عليه‌السلام جدّ أعلي و بزرگ حضرت رسول صلى‌الله‌عليه‌وآله و از پيامبران بزرگ الهي است که مورد تصديق مسلمين و يهود و نصارى است. نام مباركش شصت‌ونه بار در قرآن مجيد آمده است.[1]
مفهوم کلي سوره
اسامي سوره
ابراهيم
علت نام‌گذاري
«سوره ابراهيم»؛ اين سوره به نام بت‌شكن بزرگ تاريخ، يعنى حضرت ابراهيم عليه‌السلام نام گذارى شده است؛ زيرا كه در آيات 35 تا 41 اين سوره از ابراهيم عليه‌السلام و دعوت و دعاهاى او ياد شده است.[3]
تعداد آيات
سوره ابراهيم پنجاه‌ودو آيه دارد.[4]
تعداد کلمات
سوره ابراهيم هشتصدوسي‌ويک کلمه دارد.[5] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره ابراهيم سه‌هزاروچهارصدوسي چهار حرف دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه‌ها
اهداف اساسى سوره ابراهيم طرح و بيان مسائلى است دربار?:
توحيد؛
رسالت؛
معاد و حساب‌رسى و كيفر اعمال در قيامت.
تذكر: سوره‌هاى مكى عمدتاً به اصول عقايد و مبانى اساسى دين مى‌پردازند.[7]
محتوا و موضوعات
سوره ابراهيم چنان كه از نام سوره پيدا است، قسمتى از آن درباره قهرمان توحيد ابراهيم بت‌شكن (بخش نيايشهاى او) نازل گرديده است.
بخش ديگرى از اين سوره اشاره به تاريخ انبياى پيشين همچون نوح، موسى، و قوم عاد و ثمود، و درسهاى عبرتى كه در آنها نهفته است مى‌باشد.
مجموعه اينها بحثهاى فراوانى را كه در اين سوره در زمينه موعظه و اندرز و بشارت و انذار نازل گرديده تكميل مى‌نمايد.
و همانگونه كه در غالب سوره‌هاى مكى مى‌خوانيم قسمت قابل ملاحظه‌اى نيز بحث از مبدء و معاد است، كه با راسخ شدن ايمان به آنها در قلب انسان، روح و جان و سپس گفتار و كردار او، نور و روشنايى ديگرى پيدا مى‌كند و در مسير حق و اللَّه قرار مى‌گيرد.
خلاصه اين سوره مجموعه‌اى از بيان اعتقادات و اندرزها و موعظه‌ها و سرگذشتهاى عبرت‌انگيز اقوام پيشين و بيان هدف رسالت پيامبران و نزول كتب آسمانى مي‌باشد.[8]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب مي‌گويد: پيامبر گرامى اسلام فرمود: «هر كس سوره ابراهيم و حجر بخواند، ده حسنه به او داده مى‌شود به اندازه همه كسانى كه بت‌ها را پرستيده يا نپرستيده‌اند».
عيينه‌بن‌مصعب از امام صادق عليه السلام روايت كرده است كه: «هر كس سوره ابراهيم و حجر را در دو ركعت نماز در هر جمعه بخواند، فقر و جنون و سختى به او نمى‌رسد».[9]
محل نزول
ابن عباس و قتاده و حسن گويند: سوره ابراهيم مكى است بجز دو آيه(28 و 29) آن كه در باره كشته‌گان بدر نازل شده است: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً ... وَ بِئْسَ الْقَرارُ»[10]
زمان نزول
سوره ابراهيم بعد از سوره نوح و پيش از هجرت پيامبر صلي‌الله‌عليه‌و‌آله از مکه نازل شده است، اگر ترتيب نزول حتمى باشد به نظر مى‌آيد كه در سالهاى دهم و يازدهم بعثت نازل شده است.[11]
فضاي نزول
سوره ابراهيم در اواخر حضور پيامبر اسلام در مکه نازل شده است در روزهايي که صف آرايي بين مشرکان و پيامبر اسلام به اوج خود رسيده است خداوند متعال در اين برهه با نازل کردن سوره ابراهيم به بيان غرض نزول قرآن پرداخته است و قرآن را کتاب هدايت و ترغيب کننده به ثواب و هشداردهنده به عقاب معرفي مي‌کند و قرآن را از اين جهت مؤيد کتب نازله قبل از خودش مي‌داند سپس به مشرکان هشدار مي‌دهد که عقابي همانند عقاب تکذيب‌کنندگان کتب آسماني گذشته در انتظار آنهاست. سپس نمونه هايي از سرگذشت گذشتگان را نيز بيان مي دارد.
ترتيب در مصحف
سوره ابراهيم چهاردهمين سوره در ترتيب كنونى قرآن كريم به شمار مي آيد.[12]
ترتيب بر اساس نزول
سوره ابراهيم هفتادو دومين سوره نازله بر پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله مي باشد و بعد از سوره نوح نازل شده است[13]
(لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
خداوند سوره رعد را با اثبات رسالت پيامبر و آسمانى بودن قرآن، خاتمه داد. اكنون سوره ابراهيم را به بيان هدف رسالت و قرآن آغاز كرده است.[14]
ويژگي
سوره ابراهيم با حروف مقطعه شروع شده است و از سور رائيات است(سوره هاي يونس و هود و يوسف و إبراهيم و حجر را رائيات يا راآت مي نامند.)
ابن مردويه از انس روايت کرده است که پيامبر صلي الله عليه و آله فرمودند:«خداوند از رائيات تا طواسين را به جاي انجيل به من عطا کرده است.» [15] (رائيات سوره هايي هستند که با «الر» و طواسين سوره هايي هستند که با «طس» و «طسم» شروع شده اند)
همچنين سوره ابراهيم از سور مثاني مي باشد مثاني سوره هايي هستند که بعد از سور مئين قرار گرفته اند و زير صد آيه دارند مانند اينکه سور مئين مبادي باشند و توالي آن مثاني آن فرض شده اند.[16]
سوره هاي مثاني عبارتند از: احزاب و حجّ و قصص و نمل و نور و انفال و مريم و عنکبوت و روم ويس و فرقان و حجر و رعد و سبأ و فاطر و إبراهيم و ص و محمد و لقمان و زمر.[17]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[18]
سوره ابراهيم و سوره‌هاى يونس، هود، يوسف و حجر همه با (ا، ل، ر) آغاز شده‌اند، اين مى‌رساند كه يك هماهنگى مخصوص در ميان اين سوره‌ها هست كه در سوره‌هاى ديگر نيست.[19]
[1]قاموس قرآن، ج1، ص 4
[2]تفسير قرآن مهر، ج11، ص 23
[3]همان، ص 25
[4]الكشف و البيان، ج5، ص 304
[5]همان
[6]همان
[7]تفسير قرآن مهر، ج11، ص26
[8]تفسير نمونه، ج10، ص 259
[9]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج13، ص 92
[10]همان
[11]تفسير أحسن‌الحديث، ج5، ص 264
[12]تفسير قرآن مهر، ج11، ص25
[13]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 136
[14]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج13، ص 92
[15]فتح القدير، ج2، ص 479
[16]زاد المسير فى علم التفسير، ج4، ص 141
[17]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 313
[18]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[19]تفسير أحسن‌الحديث، ج5، ص 265