سوره علق
علق به معني خون بسته، کرم و زالو مي باشد.[1]
مفهوم کلي سوره
اسامي سوره
علق، اقرأ باسم ربک، إقرأ، قلم.[3]
علت نام‌گذاري
«سوره علق»؛ به خاطر وجود اين لفظ در آي? دوم سوره مي‌باشد.
«سوره إقرا باسم ربک»؛ اولين آي? اين سوره که در لسان پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله[4] و صحابه[5] در صدر اسلام استفاده مي‌شد.
«سوره إقرا»؛ اولين کلم? اين سوره مي‌باشد، اين اسم توسط برخي از مفسرين همانند، ابن جوزي[6] ، آلوسي[7] و ماتريدي[8] و ... استفاده شده است.
«سوره قلم»؛ به خاطر وجود اين لفظ در آي? چهارم اين سوره مي‌باشد، اين اسم توسط برخي از مفسرين همانند ابن‌النحاس[9] ، ابن‌جوزي[10] و رسعني[11] و ... استفاده شده است.
نکته: به جهت اشتباه نشدن اين نام با نام سوره قلم، سوره قلم را با اسم (ن و القلم) متمايز مي‌کنند.
تعداد آيات
سوره علق نوزده آيه دارد.[12]
تعداد کلمات
سوره علق هفتادودو کلمه دارد.[13] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره علق دويست‌وهشتاد حرف دارد.[14] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
يادآورى توحيد و آفريدگار هستى؛
آگاهى‌بخشى نسبت به راه‌هاى نيك و بدى كه فرا روى انسان است.[15]
محتوا و موضوعات
سوره علق در آغاز به پيغمبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله دستور قرائت و تلاوت مى‌دهد.
و سپس از آفرينش اين انسان با عظمت، از يك قطعه خون بى‌ارزش، سخن مى‌گويد:
و در مرحله بعد از تكامل انسان در پرتو لطف و كرم پروردگار، و آشنايى او به علم و دانش و قلم بحث مى‌كند.
در مرحله بعد از انسانهاى ناسپاسى كه على رغم اين همه موهبت و اكرام الهى راه طغيان را پيش مى‌گيرند سخن به ميان مى‌آورد.
و سرانجام اشاره به مجازات دردناك كسانى كه مانع هدايت مردم و اعمال نيك‌اند مى‌كند.
و سوره را با دستور سجده و تقرب به درگاه پروردگار پايان مى‌دهد.[16]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب از پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله روايت كرده كه فرمود: «كسى كه سوره علق را قرائت كند مانند آن است كه تمام سوره‌هاى مفصّله را قرائت كرده».[17]
محمدبن‌حسان از امام صادق عليه‌السلام روايت نموده كه: «هر كس در روز يا شبش اقراء باسم ربك را قرائت کند و آن گاه بميرد در روز يا شب آن شهيد مرده، و خدا او را شهيد برانگيزاند و او را زنده كند مانند كسى كه در راه خدا با رسول اللَّه صلي‌الله‌عليه‌وآله شمشير زده است».[18]
از پيامبر اسلام مروي است که «هر کسي اين سوره را قرائت کند مانند آن است که سوره‌هاي مفصل را قرائت کرده است و در اجر همانند کسي است که در راه خدا شمشير کشيده است و کسي که اين سوره را در روي دريا بخواند خداوند او را غرق شدن نجات مي‌دهد».[19]
از رسول خدا مروي است که «هر کس اين سوره را بر در انبار بخواند خداوند متعال آن را از هر آفت و سرقتي براي صاحبش ايمن نگه مي دارد». [20]
از امام صادق عليه‌السلام روايت شده است «هر کس موقع سفر اين سوره را بخواند از سختي سفر در امان مي‌ماند، و هر کس در روي دريا اين سوره را بخواند از رنج سفر دريايي ايمن مي‌ماند».[21]
محل نزول
سوره علق در مکه بر پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله نازل شده است. [22]
زمان نزول
سوره علق جزو اولين سوره‌هاي نازله بر پيامبر در سال اول بعثت مي‌باشد.[23]
فضاي نزول
حداقل پنج آيه ابتدايي سوره علق در آغازين روز بعثت پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله نازل شده است بنابراين نوعي آماده‌سازي پيامبر براي دريافت و ابلاغ وحي و اشاره به مشکلات پيش روست. به همين خاطر آن حضرت را امر به خواندن با نام خدا مي‌کند. زيرا که شروع و تداوم وحي با نام خدا و در پرتو علم الهي ميسر است. شان نزولي هم که براي اين سوره مطرح شده است همين مطلب را تاييد مي‌کند[24] . با توجه به نزول اين سوره در آغاز بعثت و تنهايي پيامبرصلي‌الله‌عليه‌وآله و آزار و اذيت‌هايي که قومش خواهند نمود آيات بعدي هم همان موقع يا چند روز بعد به تناسب آن فضا نازل شده است.
ترتيب در مصحف
سوره علق نودوششمين سوره قرآن در ترتيب مصحف مي‌باشد.[25]
ترتيب بر اساس نزول
سوره علق اولين سوره نازله بر پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله مي‌باشد[26] . (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
چون خداوند سبحان سوره تين را به اسم و نام خود پايان داد سوره علق را هم نيز به نام خود شروع فرمود.[27]
همچنين چون سوره مبارک? تين را با بيان نعمت‌هاي الهي به انسان پايان برده است، به اينکه او را به بهترين نظام و اعتدال خلق نموده حال آنکه او دوباره خود را به پائين‌ترين درجه رسانيد. ساختار سوره علق هم متضمن بيان خلق انسان از پست‌ترين چيزها و ترقي آن به بالاترين درجات همانند علم به کتاب و تعليم علوم و نيز طغيانش بر خداوند بزرگ است. پس اين سوره را با ذکر اسماء حسني شروع کرده است. همچنين چون در دو سوره سابق بيان منت‌هاي الهي بر پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله ذکر شده است اين سوره نيز با بيان برترين منت الهي بر پيامبرصلي‌الله‌عليه‌وآله که همان رسالت و انزال وحي مي‌باشد آغاز کرده است.[28]
ويژگي
مشهور در ميان مفسران اين است كه سوره علق نخستين سوره‌اى است كه بر پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله نازل شده، و محتواى آن نيز مؤيد همين معنى است.[29]
سوره علق از سور مفصلات مي باشد[30] ابن قتيبه مي گويد: ... مفصلات سوره هاي کوچکي هستند که بعد از سور مثاني آمده اند اينکه چرا اين سوره ها را مفصل ناميده اند به خاطر کوتاه بودن آنها و اينکه بسيار به واسطه بِسْمِ اللّ?هِ الرَّحْم?نِ الرَّحِيمِ از يكديگر جدا شده‌اند.[31]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[32]
اين سوره از سور عزائم است و آي? نوزده آن سجد? واجب دارد كه هركسى اين آيه را بشنود يا بخواند، واجب است يك سجده به جا آورد. سور عزائم عبارتند از سوره هاي سجده، فصلت، نجم، علق که خواندن آنها در نماز جائز نيست.
[1]قاموس قرآن، ج 5، ص 31.
[2]تفسير قرآن مهر، ج22، ص: 267
[3]التحرير و التنوير، ج30، ص 382.
[4]تفسير النسائي،ج2،ص518.
[5]الدر المنثور فى التفسير بالماثور، ج6، ص 368.
[6]زادالمسير في علم‌التفسير، ج4، ص 466.
[7]روح المعاني، ج15، ص 399.
[8]تاويلات اهل سنت جلد 10، ص 575.
[9]اعراب‌القرآن، ج5، ص 162.
[10]زادالمسير في علم‌التفسير، ج4 ،466.
[11]رموز الکنوز في تفسير الکتاب العزيز، ج 8، ص 680.
[12]الكشف و البيان، ج10، ص242
[13]همان.
[14]همان.
[15]تفسير قرآن مهر، ج 22، ص 368
[16]تفسير نمونه، ج 27، ص 150
[17]ترجمه مجمع‌البيان في تفسيرالقرآن، ج27، ص 173
[18]همان
[19]البرهان في تفسير القرآن، ج5، ص 695
[20]همان
[21]همان
[22]ترجمه تفسير مجمع البيان، ج27، ص 173
[23]تفسير احسن الحديث، ج12، ص 284
[24]شان نزول اين سوره در تفسير نمونه، ج 27، ص 153 آمده است.
[25]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 267.
[26]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 135
[27]ترجمه مجمع‌البيان في تفسيرالقرآن، ج27، ص 173
[28]نفحات‌الرحمن في تفسير القرآن ، ج 6 ، ص 527
[29]تفسير نمونه، ج27، ص150
[30]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[31]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[32]همان