سوره ملک
ملک (بر وزن قفل) در استعمال قرآن به معنى حکومت و اداره امور است.[1]
مفهوم کلي سوره
علت نام‌گذاري
«سوره مُلک»؛ ملک (به ضم ميم) به معناى فرمان‌روايى است و سبب اين نام‌گذارى، آي? اول اين سوره است که در آن سخن از فرمان‌روايى خدا به ميان آمده است.[6]
«سوره تبارک»؛ به خاطر آغاز اين سوره با کلمه تبارک و نيز حديثي از پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله به اين نام مشهور شده است.[7]
«سوره منجيه»؛ ترمذي در ضمن حديثي از ابن‌عباس آورده است که اين سوره منجيه است زيرا که خواننده‌اش را از عذاب قبر نجات مي دهد.
«سوره مجادله»؛ در مسند عبيد ضمن حديثي آمده است که اين سوره المجادله است زيرا که روز قيامت نزد پروردگارش براى خواننده‌اش مجادله و بحث خواهد کرد.
«سوره مانعه»؛ طبرانى از ابن‌مسعود آورده که گفت در زمان پيامبر اين سوره را المانعه مى‌ناميديم.[8] و نيز روايتي از پيامبر که اين سوره را مانع از عذاب قبر معرفي کرده است.[9]
«سوره واقيه»؛ روايتي که مجمع البيان از پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله نقل کرده است که اين سوره شخص را از عذاب قبر نگه مي‌دارد. [10]
«سوره شافعه»؛ به خاطر اينکه اين سوره شفيع قاري‌اش در روز قيامت مي‌باشد.
«سوره دافعه» به خاطر اينکه بلاء دنيا و عذاب آخرت را از خواننده‌اش دفع مي‌کند.[11]
«سوره مخلصه»؛ به خاطر مخاصمه اين سوره با ماموران جهنم براي اينکه به قاري اين سوره دست نيابند.[12]
«سوره مناعه»؛ با توجه به روايات، اسم يا وصف مناعه براي اين سوره به جهت آن است که اين سوره، قاري خودش را از انواع بلاها و عذاب‌ها مصون مي‌دارد.
تعداد آيات
سوره ملک سي آيه دارد.[13]
تعداد کلمات
سوره ملک سيصدوسى کلمه دارد.[14] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره ملک هزاروسيصد حرف دارد.[15] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
محتوا و موضوعات
مطالب سوره ملک عمدتا بر سه محور دور مى‌زند.
بحثهايى پيرامون مبدأ و صفات خداوند، و نظام شگفت‌انگيز خلقت مخصوصا آفرينش آسمانها و ستارگان، و آفرينش زمين و مواهب آن، و همچنين آفرينش پرندگان، و آبهاى جارى و آفرينش گوش و چشم و ابزار شناخت؛
بحثهايى پيرامون معاد و عذاب دوزخ، و گفتگوهاى ماموران عذاب با دوزخيان، و مانند آن؛
انذار و تهديد کافران و ظالمان به انواع عذابهاى دنيا و آخرت.[17]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌کعب از پيغمبر صلي‌الله‌عليه‌وآله روايت کرده که فرمود: «هر کس سوره تبارک را بخواند مانند کسى است که شب قدر را بيدار بوده و احياء داشته است».
ابن‌عباس ميگويد: پيغمبر صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «دوست دارم که تَبارَک الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْک در قلب هر مؤمنى باشد».
از ابوهريره روايت شده که رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «به تحقيق که سوره‌اى از کتاب خدا نيست مگر سى آيه که شفاعت مي‌کند براى آدم. پس در روز قيامت او را از آتش دوزخ درآورده و داخل بهشت مي‌کند و آن سوره تبارک است».
از ابن‌مسعود روايت شده که گفت: «وقتى مرده‌اى در قبر گذارده مي‌شود، از طرف پاى او فرشته عذاب مي‌آيد. پس به او گفته مي‌شود براى شما راهى و تسلّطى بر او نيست. براى اينکه او قيام مي‌کرد به سوره ملک سپس از بالاى سر او مي‌آيد. پس زبان او ميگويد: براى شما سلطه‌اى بر او نيست. براى اينکه او با من سوره ملک را قرائت مي‌کرد».
حسن‌بن‌محبوب از جميل‌بن‌صالح از سدى صيرفى از حضرت ابى‌جعفر باقر عليه‌السلام روايت کرده که فرمود: «سوره ملک، سوره ممانعه است که از عذاب قبر ممانعت مي‌کند و آن در تورات سوره ملک نوشته شده و کسى که در شب آن را بخواند پس البتّه بيشتر و نيکوتر (ممانعت از عذاب قبر او شود) و از غافلين نوشته نشود و من نشسته بعد از نماز عشاء قبل از رکوع نافله آن را مي‌خوانم و البتّه کسى که در حال زندگانيش در شب و روزش آن را بخواند. وقتى در قبرش نکير و ناکر از طرف پايش آمدند. پايش به آنها ميگويد: براى شما راهى و تسلّطى تا ما قبل من نيست. زيرا اين بنده در هر شب و روز قيام با من کرده و سوره ملک را مي‌خواند. پس وقتى از طرف شکم او مي‌آيند شکم مرده به آنها ميگويد براى شما تا بالاى من راهى نيست. اين بنده خدا مرا ظرف سوره ملک قرار داده بود.و وقتى از طرف زبان او آمدند. زبان به آنها ميگويد: شما را بر او تسلّطى نيست. اين بنده در هر شب و روز سوره ملک را مي‌خواند».
ابوبصير از حضرت صادق عليه‌السلام روايت نموده که فرمود: هر کس سوره «تَبارَک الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْک» را در نمازش پيش از آنکه بخوابد، قرائت کند پيوسته در امان خدا باشد تا صبح نمايد و در امان اوست در روز قيامت تا ان شاء اللَّه داخل بهشت گردد.[18]
محل نزول
سوره ملک در مکه بر پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله نازل شده است.[19]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره ملک در بعد از اسراء و قبل از هجرت پيامبر به مدينه است و بعد از سوره طور نازل شده است.[20]
فضاي نزول
سوره ملک در اواخر حضور پيامبر اسلام در مکه نازل شده است، مشرکان در فضاي آنروز مکه ربوبيت تامه براي خداوند متعال قائل نبودند و براي هر يک از امورات عالم پروردگاري مستقل مي‌پنداشتند و براساس آن استدلال مي‌کردند. اين سوره در چنان فضايي نازل شده است و در واقع غرض اين سوره بيان عموميت ربوبيت خداى تعالى براى تمامى عالم است، در مقابل مسلک وثنى‌ها که معتقدند براى هر يک از نواحى عالم پروردگاري جداگانه است که يا از خيل فرشتگان است، و يا از مخلوقات ديگر، و خداى عز و جل پروردگار همه عالم نيست، بلکه تنها پروردگار آن ارباب است و بس. و به همين جهت در اين سوره بسيارى از نعمت‌هاى الهى از خلقت و تدبير را نام مى‌برد، چون در حقيقت ذکر اين نعمت‌ها استدلالى است بر ربوبيت عامه الهى.[21]
ترتيب در مصحف
سوره ملک شصت‌وهفتمين سوره در چينش کنونى قرآن است.[22]
ترتيب بر اساس نزول
سوره ملک هفتادوهفتمين سوره در ترتيب نزول مي‌باشد و بعد از سوره طور نازل شده است.[23] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
چون خداوند سبحان سوره تحريم را پايان داد به اينکه اتّصال و پيوست به پيغمبر صلي‌الله‌عليه‌وآله سودى ندارد مگر به اطاعت. و اصل و ريشه طاعت هم معرفت و تصديق به کلمات الهى است. سوره ملک را به دليل‌هاى معرفت و آيات پروردگار افتتاح نموده است.[24]
ويژگي
سوره ملک دومين سوره اي است که بعد از سوره فرقان با کلمه تبارک آغاز شده است و يکي از پر فضيلت‌ترين سوره‌هاي قرآن است که اوصاف و اسامي زيادي هم براي آن ذکر شده است.
سوره ملک از سور مفصلات مي باشد[25] ابن قتيبه مي گويد: ... مفصلات سوره هاي کوچکي هستند که بعد از سور مثاني آمده اند اينکه چرا اين سوره ها را مفصل ناميده اند به خاطر کوتاه بودن آنها و اينکه بسيار به واسطه بِسْمِ اللّ?هِ الرَّحْم?نِ الرَّحِيمِ از يکديگر جدا شده‌اند. [26]
روايتى است که از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده که فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[27]
سوره ملک همچنين جزو سور ممتحنات نيز آمده است.[28]
[1]قاموس قرآن، ج6، ص273
[2]تفسير قرآن مهر، ج21، ص: 141
[3]تفسير قرآن مهر، ج21، ص143
[4]بصائر ذوى التمييز فى لطائف الكتاب العزيز، ج1، ص: 473
[5]ترجمه‌الإتقان فى علوم‌القرآن، ج1، ص195
[6]تفسير قرآن مهر، ج21، ص143
[7]الدر المنثور فى التفسير بالماثور، ج6، ص246
[8]ترجمه‌الإتقان فى علوم‌القرآن، ج1، ص195
[9]الدر المنثور فى التفسير بالماثور، ج6، ص246
[10]مجمع‌البيان في تفسير القرآن، ج10، ص481
[11]بصائر ذوى‌التمييز فى لطائف‌الكتاب العزيز، ج1، ص473
[12]تفسير مقاتل بن سليمان، ج4، ص387 پاورقي
[13]الكشف و البيان، ج9، ص354
[14]همان
[15]همان
[16]تفسير قرآن مهر، ج21، ص143
[17]تفسير نمونه، ج24، ص311
[18]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج25، ص160- 158
[19]همان، ص 158
[20]حجةالتفاسير و بلاغ‌الإكسير، مقدمه‌اول، ص29
[21]ترجمه تفسير الميزان، ج19، ص584- 583
[22]تفسير قرآن مهر، ج21، ص143
[23]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[24]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج25، ص160
[25]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[26]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[27]همان
[28]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313