سوره قلم
قلم در لغت به معني قطع گوشه چيزى است مثل گرفتن ناخن و تراشيدن نى‌قلم و در اصطلاح وسيله‌اي براي نوشتن است.[1]
مفهوم کلي سوره
دفاع از قرآن و پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله؛
صفات و اخلاق پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله و دشمنان او؛
ياداشت قلم و نوشتار.[2]
اسامي سوره
قلم، ن، ن والقلم.[3]
علت نام‌گذاري
«سوره قلم»؛ نام قلم از آيه اول اين سوره گرفته شده‌است و خدا در اين آيه به قلم سوگند ياد كرده است.[4]
«سوره ن»؛ ن از حروف مقطعه است و اين سوره همانند سوره ص و سوره ق به حرف مقطعه شروع کننده‌اش ناميده شده است.
«سوره ن والقلم»؛ شروع سوره با اين عبارت مي‌باشد. و از طرفي هم بعضى رواياتي كه در فضيلت اين سوره آمده است نشانگر استفاده نام ن والقلم از طرف معصومين براي اين سوره مي‌باشد.[5]
تعداد آيات
سوره قلم پنجاه‌ودو آيه دارد.[6]
تعداد کلمات
سوره قلم سيصد كلمه دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره قلم هزارودويست‌وپنجاه‌وشش حرف دارد.[8] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
اساسى‌ترين هدف سوره قلم عبارت است از:
دفاع از پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله و قرآن و هشدار به مشركان.
محتوا و موضوعات
روي هم رفته مباحث سوره قلم را مى‌توان در هفت بخش خلاصه كرد:
نخست به ذكر قسمتى از صفات ويژه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله مخصوصا اخلاق برجسته او مى‌پردازد، و آن را با قسمتهاى مؤكدى تاكيد مى‌كند؛
سپس قسمتى از صفات زشت و اخلاق نكوهيده دشمنان او را بازگو مى‌نمايد؛
در بخش ديگرى داستان «أَصْحابَ الْجَنَّةِ» كه در حقيقت هشدارى است به مشركان زشت سيرت بيان شده؛
در قسمت ديگرى مطالب گوناگونى راجع به قيامت و عذاب كفار در آن روز آمده است؛
در بخش ديگرى انذارها و تهديدهايى نسبت به مشركان بازگو شده؛
در بخش ديگرى به پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله دستور مى‌دهد كه در برابر دشمنان سرسخت، استقامت و صبر نشان دهد؛[9]
سرانجام در پايان سوره نيز سخن از عظمت قرآن و توطئه‌هاى مختلف دشمنان بر ضد پيامبر به ميان آورده.
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب گويد: پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «هر كس سوره نون و القلم را قرائت كند خدا ثواب مردم خوش اخلاق را به او عطا فرمايد».
على‌بن‌ميمون از امام صادق عليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: «هر كه سوره نون و القلم را در نماز واجب يا نافله بخواند خداوند او را در زندگانيش از فقر و نادارى امان دهد و هر گاه مرد از فشار قبر ان شاء اللَّه پناهش دهد».[10]
محل نزول
حسن و عكرمه و عطاء گويند كه سوره قلم مكّى است، ابن عباس و قتاده گفته‌اند از اولش تا آيه سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ مكّى است و ما بعدش تا آيه لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ مدنى است، و ما بعدش تا آيه (يكتبون) مكّى و ما بعدش تا آخر سوره مدنى است.[11]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره قلم در اوائل دعوت پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله بوده است.[12]
فضاي نزول
سوره قلم رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله را به دنبال تهمت‌هاى ناروايى كه مشركين به وى زده و او را ديوانه خوانده بودند، تسليت و دلدارى مى‌دهد، و به وعده‌هاى جميل و پاسدارى از خلق عظيمش دلخوش مى‌سازد، و آن جناب را به شديدترين وجهى از اطاعت مشركين و مداهنه با آنان نهى نموده، امر اكيد مى‌كند كه در برابر حكم پروردگارش صبر كند.[13]
ترتيب در مصحف
سوره قلم شصت‌وهشتمين سوره در چينش كنونى قرآن به شمار مي آيد.[14]
ترتيب بر اساس نزول
سوره قلم دومين سوره در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره علق نازل شده است.[15] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
چون خداوند سبحان سوره ملك را به ذكر تكذيب كافران و وعيد ايشان پايان داد، سوره قلم را به مانند آن افتتاح فرموده است.[16]
ويژگي
سوره قلم تنها سوره اي است که با حرف مقطعه «ن» و قسم به قلم آغاز شده است. اولين تحدي قرآن با توجه به امّي بودن پيامبر صلي الله عليه و آله در اين سوره با عبارت «وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُون» آمده است.
آيه معروف «وَ إِنْ يَكادُ» در سوره قلم واقع شده است. [17]
سوره قلم از سور مفصلات مي باشد[18] ابن قتيبه مي گويد: ... مفصلات سوره هاي کوچکي هستند که بعد از سور مثاني آمده اند اينکه چرا اين سوره ها را مفصل ناميده اند به خاطر کوتاه بودن آنها و اينکه بسيار به واسطه بِسْمِ اللّ?هِ الرَّحْم?نِ الرَّحِيمِ از يكديگر جدا شده‌اند. [19]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[20]
سوره قلم همچنين جزو سور ممتحنات نيز آمده است.[21]
[1]قاموس قرآن، ج6، ص32
[2]تفسير قرآن مهر، ج21، ص: 173
[3]تفسير نمونه، ج24، ص366
[4]تفسير قرآن مهر، ج21، ص173
[5]همانند روايات منقول در ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج25، ص202
[6]الكشف و البيان، ج10، ص5
[7]همان
[8]همان
[9]تفسير نمونه، ج24، ص365
[10]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج25، ص202
[11]همان
[12]حجةالتفاسير و بلاغ‌الإكسير، مقدمه‌اول، ص29
[13]ترجمه تفسير الميزان، ج19، ص615
[14]تفسير قرآن مهر، ج21، ص173
[15]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 135
[16]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج25، ص203
[17]تفسير قرآن مهر، ج21، ص173
[18]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[19]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[20]همان
[21]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313