سوره جمعه
به خاطر اجتماع مردم در آن روز براي نماز آنرا جمعه مي‌نامند.[1]
مفهوم کلي سوره
تعليم و تربيت هدف اساسى بعثت پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله؛
نماز جمعه، عبادتى سياسى و اجتماعى و آگاهى‌بخش؛
عملكرد نامطلوب يهود.[2]
اسامي سوره
جمعه
علت نام‌گذاري
«سوره جمعه»؛ اسم جمعه از آيه نهم اين سوره گرفته شده و اهميت و عظمت نماز جمعه را بيان مى‌كند.[3]
تعداد آيات
سوره جمعه يازده آيه دارد.[4]
تعداد کلمات
سوره جمعه صدوهشتاد کلمه دارد.[5] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره جمعه هفتصدوبيست حرف دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
هدف‌هاى اساسى سوره جمعه عبارت‌اند از:
1. بيان اهداف بعثت پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله؛
2. بيان دستور نماز جمعه و ايجاد سازمان سياسى، اجتماعى، عبادى و آگاهى‌بخشى براى مسلمانان.[7]
محتوا و موضوعات
سوره جمعه در حقيقت بر دو محور اصلى اساسى دور مى‌زند: نخست توجه به توحيد و صفات خدا و هدف از بعثت پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله و مساله معاد، و ديگرى برنامه سازنده نماز جمعه و بعضى از خصوصيات اين عبادت بزرگ.
ولى با نظر ديگر محتواى اين سوره را در چند بخش مى‌توان خلاصه كرد.
تسبيح عمومى موجودات؛
هدف بعثت پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله از نظر تعليم و تربيت؛
هشدار به مؤمنان كه از اصول آئين حق منحرف نشوند آن گونه كه يهود منحرف شدند؛
اشاره‌اى به قانون عمومى مرگ كه دريچه‌اى است به سوى عالم بقاء؛
دستور مؤكد براى انجام فريضه نماز جمعه و تعطيل كسب و كار براى شركت در آن.[8]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب از پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله روايت نموده كه فرمودند: «كسى كه سوره جمعه را قرائت كند خداوند به عدد افرادى كه در تمام بلاد اسلامي در نماز جمعه شركت کرده‌اند يا نكرده‌ا‌ند به او ده حسنه مي‌بخشد».
منصوربن‌حازم از حضرت صادق عليه‌السلام روايت كرده كه فرمودند: «بر هر مؤمنى از شيعيان ما لازم است كه در شب جمعه سوره جمعه و سوره «سبح اسم ربك» را قرائت کند، و در نماز ظهر جمعه سوره جمعه و سوره منافقين را بخواند، پس وقتى كه اين كار را كرد مثل آن است كه عمل رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله را انجام داده و ثواب و جزاء او بر خدا، بهشت است».[9]
محل نزول
سوره جمعه در مدينه بر پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله نازل شده است.[10]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره جمعه در ما بين صلح حديبيه و جنگ تبوك است و بعد از سوره تحريم (و به قولى صف) نازل شده است.[11]
فضاي نزول
فضاي نزول سوره جمعه تشويق و ترغيب به نماز جمعه است. ترک صفوف نماز جمعه به خاطر رسيدن کارواني تجاري مي‌توانست براي مسلمانان گران تمام بشود و عذابي دردناک بر آنان نازل کند اما خداوند متعال فقط به هشدار و نصيحت در اين مرحله قناعت مي کند و با نزول سوره جمعه مسلمانان را متوجه تسبيح کائنات نسبت به خداوند و نعمت وجود پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله مي‌نمايد.
همچنين از مسلمانان مي‌خواهد که همانند يهود نباشند که با وجود ارسال انبياء و انزال کتب، عمل صالحي از خود نشان ندادند و همواره عالماني بي‌عمل بودند.
ترتيب در مصحف
سوره جمعه شصت‌ودومين سوره در چينش كنونى قرآن كريم است.[12]
ترتيب بر اساس نزول
سوره جمعه صدونهممين سوره در ترتيب نزول مي‌باشد و بعد از سوره تحريم نازل شده است.[13] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
چون خداوند سبحان سوره صف را به ترغيب در عبادت و دعوت به سوى عبادت پايان داد، و ياد نمود كه مؤمنين را به سبب نصرت و غلبه بر دشمنان تأييد خواهد نمود، سوره جمعه را به بيان قدرتش بر پيروزى مسلمين بر تمام اشياء افتتاح نمود.[14]
ويژگي
سوره جمعه از سور مفصلات مي باشد[15] ابن قتيبه مي گويد: ... مفصلات سوره هاي کوچکي هستند که بعد از سور مثاني آمده اند اينکه چرا اين سوره ها را مفصل ناميده اند به خاطر کوتاه بودن آنها و اينکه بسيار به واسطه بِسْمِ اللّ?هِ الرَّحْم?نِ الرَّحِيمِ از يكديگر جدا شده‌اند. [16]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[17]
سوره جمعه از سور مسبحات است[18] و همچنين جزو سور ممتحنات نيز آمده است.[19]
در سوره جمعه فرمان نماز جمعه براى مسلمانان صادر شده است.[20]
مخصوصا تاكيد زيادى روى اين مطلب شده كه سوره" جمعه" و" منافقين" را در نماز جمعه بخوانند و در بعضى از اين روايات آمده كه حتى الامكان آن را ترك نكنند[21] و با اين كه عدول از سوره توحيد و" قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُونَ" به سوره‌هاى ديگر در قرائت نماز جائز نيست اين مساله در خصوص نماز جمعه استثنا شده است و عدول از آنها به سوره" جمعه" و" منافقين" جايز بلكه مستحبّ شمرده است.
و اينها همه نشانه اهميت فوق العاده اين سوره قرآن مجيد است.[22]
[1]مفردات ألفاظ القرآن، ص201
[2]تفسير قرآن مهر، ج21، ص: 23
[3]تفسير قرآن مهر، ج21، ص25
[4]الكشف و البيان، ج9، ص30
[5]همان
[6]همان
[7]تفسير قرآن مهر، ج21، ص26
[8]تفسير نمونه، ج24، ص101
[9]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج25، ص3
[10]همان
[11]حجة التفاسير و بلاغ الإكسير، مقدمه‌اول، ص28
[12]تفسير قرآن مهر، ج21، ص25
[13]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[14]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج25، ص4
[15]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[16]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[17]همان
[18]غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج1، ص 34
[19]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[20]تفسير قرآن مهر، ج21، ص25
[21]" نور الثقلين" جلد 5 صفحه 321.
[22]تفسير نمونه، ج24، ص: 102