سوره صف
صف به معناى صف كشيدن و در صف كردن است. لازم و متعدى به‌كار مي‌رود و آن اين كه اشياء مانند انسان و غيره در يك رديف و خط مستوى قرار گيرند.[1]
مفهوم کلي سوره
يادآورى ايمان و معاد؛
دوستى جهاد و مجاهدان؛
پيروزى نهايى اسلام بر اديان ديگر؛
بشارت مسيح عليه‌السلام در مورد پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله.[2]
اسامي سوره
صف، حواريون، عيسي عليه السلام.[3]
علت نام‌گذاري
«سوره صف»؛ سبب نام‌گذارى اين سوره به «صف»، آي? چهارم اين سوره است كه مى‌گويد خدا رزمندگانى را كه هم‌چون صفى محكم مى‌جنگند، دوست مي‌دارد.
«سوره حواريون» و «سوره عيسي»؛ از آن جا كه در آيات ششم و چهاردهم اين سوره از عيسى عليه‌السلام و ياران او سخن گفته شده، اين سوره را «عيسى» و «حواريون» ناميده‌اند.[4]
تعداد آيات
سوره صف چهارده آيه دارد.[5]
تعداد کلمات
سوره صف دويست‌وبيست‌ويک کلمه دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره صف نهصد حرف دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
اساسى‌ترين هدف‌هاى سوره صف عبارت‌اند از:
1. تشويق به ايمان و جهاد در راه خدا؛
2. نويد پيروزى مجاهدان و پيروزى نهايى اسلام بر اديان ديگر.[8]
محتوا و موضوعات
سوره صف در حقيقت بر دو محور اساسى دور مى‌زند: يكى برترى اسلام بر تمام آئين‌هاى آسمانى، و تضمين بقاء و جاودانگى آن از سوى خداوند، و ديگر لزوم جهاد در طريق حفظ و پيشرفت اين آئين.
اما در يك نظر تفصيلى مى‌توان آن را به هفت بخش تقسيم كرد.
شروع سوره با تسبيح خداوند عزيز و حكيم؛
دعوت به هماهنگى گفتار و كردار و پرهيز از سخنان بى‌عمل؛
دعوت به جهاد با عزم راسخ و اتحاد كامل؛
يادآورى از پيمان‌شكنى بنى اسرائيل و بشارت مسيح به ظهور اسلام؛
تضمين پيروزى اسلام بر همه اديان؛
دعوت مؤثر به سوى جهاد و ذكر پاداشهاى دنيوى و اخروى مجاهدان راه حق؛
اشاره فشرده‌اى به زندگى حواريين مسيح و الهام از آنها؛
ولى محور اصلي مطالب سوره صف اسلام و جهاد است.[9]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب از پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله روايت نموده كه فرمود: «هر كس سوره عيسى عليه‌السلام را بخواند حضرت عيسى عليه‌السلام مادامى كه در دنيا است براى او صلوات و درود فرستاده و استغفار كند و در روز قيامت رفيق حضرت عيسى عليه السلام باشد».
ابوبصير از حضرت باقر عليه‌السلام روايت كرده كه هر كس سوره صف را بخواند و در نمازهاى واجب و نوافل به قرائت آن مداومت نمايد خداوند او را با فرشتگان و پيامبران مرسل هم‌رديف و هم‌صف قرار خواهد داد.[10]
محل نزول
سوره صف در مدينه بر پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله نازل شده است.[11]
زمان نزول
قسمتى از سوره صف در سال ششم هجرى پس از صلح حديبيه و قسمتى در سال هشتم هجرى است و بعد از سوره احزاب نازل شده است.[12]
فضاي نزول
فضاي نزول سوره صف فضاي جهاد و شهادت است در چنين موقعي که پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله مسلمانان را تحريک به جهاد در راه خدا مي‌نمود سستى عده‌اى از مسلمانان درباره جهاد و نيز کوتاهي آنان نسبت به وعده هايي که مي‌دادند باعث نزول اين سوره شده است.
خداوند متعال در اين سوره به متخلفين از جهاد مي‌فرمايد: «خلف وعده در نزد خدا مبغوض است چيزى را كه نخواهيد كرد چرا وعده مى‌دهيد؟! خلف وعده شما درباره جهاد، سبب ايذاء رسول‌اللَّه و آن باعث منحرف شدن قلوب شما است چنان كه دربار? قوم موسى چنان شد. اين همان پيامبرى است كه عيسى به آمدن او خبر داده است كفار مى‌خواهند نور هدايت را خاموش كنند ولى خدا آن را تكميل خواهد كرد». [13]
ترتيب در مصحف
سوره صف شصت‌ويكمين سوره در چينش كنونى قرآن به شمار مي آيد.[14]
ترتيب بر اساس نزول
سوره صف صدويازدهمين سوره در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره تغابن شده است.[15] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
چون خداوند سبحان سوره ممتحنه را به قطع موالات كفّار پايان داد. سوره صف را به ايجاب اين مطلب ظاهرا و باطنا شروع نمود و سپس فرمان به جهاد و پيكار داد.[16]
ويژگي
سوره صف از سور مفصلات مي باشد[17] ابن قتيبه مي گويد: ... مفصلات سوره هاي کوچکي هستند که بعد از سور مثاني آمده اند اينکه چرا اين سوره ها را مفصل ناميده اند به خاطر کوتاه بودن آنها و اينکه بسيار به واسطه بِسْمِ اللّ?هِ الرَّحْم?نِ الرَّحِيمِ از يكديگر جدا شده‌اند. [18]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[19]
اين سوره از سور مسبحات است[20] و همچنين جزو سور ممتحنات نيز آمده است.[21]
در آي? ششم سوره صف از قول عيسى عليه‌السلام بشارت آمدن پيامبرى داده شده كه نام او احمد است.[22]
[1]قاموس قرآن، ج4، ص134
[2]تفسير قرآن مهر، ج20، ص: 337
[3]همان، ص339
[4]همان
[5]الكشف و البيان، ج9، ص301
[6]همان
[7]همان
[8]تفسير قرآن مهر، ج20، ص340
[9]تفسير نمونه، ج24، ص57
[10]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج24، ص388
[11]همان
[12]حجةالتفاسير و بلاغ‌الإكسير، مقدمه‌اول، ص28
[13]تفسير احسن‌الحديث، ج11، ص136 با تغيير و تصرف
[14]تفسير قرآن مهر، ج20، ص339
[15]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 138
[16]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج24، ص388
[17]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[18]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[19]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[20]غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج1، ص 34
[21]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[22]تفسير قرآن مهر، ج20، ص339