سوره أنعام
أنعام به معني احشام و چهارپايان، جمع نعم (بر وزن فرس) گفته‌اند عبارت است از گاو، گوسفند و شتر.[1]
مفهوم کلي سوره
فراخوان به اصول سياسى دين؛
ابراهيم بت‌شكن تاريخ؛
احكام گوشت‌هاى حلال و حرام؛
ممنوعيت فرزندكشى.[2]
اسامي سوره
أنعام، حجت.[3]
علت نام‌گذاري
تعداد آيات
سوره انعام صدوشصت‌وپنج آيه دارد.[6]
تعداد کلمات
سوره انعام سه‌هزار وپنجاه و دو کلمه دارد.[7] (لازم به ذکر است که اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره انعام دوازده هزار وچهار صد و بيست حرف دارد.[8] (لازم به ذکر است که اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه‌ها
همانند اکثر سوره هاي مکي اهداف اساسى سوره انعام دعوت به اصول اساسى دين، يعنى توحيد، نبوت و معاد است.[9]
محتوا و موضوعات
آيات نخست (اول تا هفتم) سوره انعام به حمد و ستايش پروردگار و اثبات يگانگى خداوند از طريق يادآورى خلقت آسمانها و زمين و چگونگى آفرينش انسان اختصاص دارد و مى‌افزايد كه دلايل روشن و غير قابل انكارى بر برترى و حاكميت خداوند بر جهان هستى دلالت مى‌كند؛ اما كافران كه جز بهانه‌جويى كارى ندارند از اين نشانه‌هاى آشكار روى برتافته، پيامبران را استهزاء مى‌كنند و از عذاب الهى كه پيشينيان آنها را در بر گرفت غفلت مى‌كنند، در حالى كه آنان از قدرت و ثروتى بيش از مشركان مكه برخوردار بودند؛ اما به سبب رفتار ناشايستشان به عذاب الهى دچار شدند.
پس از اين مقدمه كوتاه ساير آيات اين سوره به بيان انحرافات فكرى و رفتارى مشركان و پاسخگويى به شبهات آنان مى‌پردازد و به مناسبت، اصولى از توحيد و هدايت را مطرح مى‌كند، بر اين اساس آيات هشتم تا يکصدوسي‌وپنجم انحرافات فكرى و شبهات مطرح شده از سوى مشركان را بررسى مى‌كند و آيات يکصدوسي‌وششم تا يکصدوپنجاه‌ودوم رفتارهاى ناشايست و بدعتهايى را كه در آيين ابراهيم پديد آورده بودند بيان و احكام الهى را تشريح مى‌كند و در انتها با جمع‌بندى اين مطالب در آيات يکصدوپنجاه‌وسوم تا يکصدوشصت‌وپنجم سوره به پايان مى‌رسد.[10]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
همراهي هفتاد هزار فرشته هنگام نزول، صلوات فرشتگان؛
ابىّ‌بن‌كعب، از پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله روايت كرده است كه فرمود: «سوره انعام يكجا بر من نازل شد، در حالى كه هفتاد هزار فرشته با صداى حمد و تسبيح، سوره را همراهى مي‌كردند. هر كس اين سوره را بخواند، همين هفتاد هزار فرشته به عدد هر آيه‌اى يك شبانه روز بر او صلوات مى‌فرستند»
عبادت چهل‌هزار فرشته، دوري از وسوسه‌هاي شيطان؛
جابربن‌عبداللَّه‌انصارى روايت كرده است كه حضرت رسول صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «هر كس سه آيه اول سوره انعام را، تا «وَ يَعْلَمُ ما تَكْسِبُونَ» بخواند، خداوند چهل‌هزار فرشته، موكل او مى‌سازد كه مثل عبادت ايشان را تا روز قيامت، برايش بنويسند و فرشته‌اى از آسمان هفتم با عصائى آهنين نازل مي‌شود و هر گاه شيطان بخواهد در دلش وسوسه‌اى كند، با آن عصا بر سرش مى‌كوبد...»
همراهي هفتادهزار فرشته هنگام نزول، برآورده شدن حاجت؛
عياشى به اسناد خود از ابى‌بصير روايت كرده است كه امام صادق عليه السلام فرمود: «سوره انعام، يك جا نازل شد و هفتاد هزار ملك، سوره را با تعظيم همراهى كردند، زيرا در هفتاد جاى آن نام خداوند آمده است. اگر مردم مي‌دانستند در قرائت آن چقدر فضيلت است، آن را ترك نمي‌كردند»، سپس فرمود: «هر كه را به خداوند حاجتى است كه مي‌خواهد بر آورده شود، چهار ركعت نماز با فاتحةالكتاب و سوره انعام بخواند و بعد از آنكه از قرائت فارغ شد، بگويد: يا كريم يا كريم يا كريم، يا عظيم يا عظيم يا عظيم، يا اعظم من كل عظيم يا سميع الدعاء، يا من لا تغيره الليالى و الايام. صل على محمد و آل محمد. و ارحم ضعفى و فقرى و فاقتى و مسكنتى يا من رحم الشيخ يعقوب حين رد عليه يوسف قرة عينه. يا من رحم ايوب بعد طول بلائه. يا من رحم محمداً و من اليتم آواه و نصره على جبابرة قريش و طواغيتها و امكنه منهم. يا مغيث يا مغيث يا مغيث .... به خدا قسم اگر اين دعا را بخوانى و همه حوائج خود را از خدا بخواهى، به تو عطا مى‌كند»
همراهي هفتادهزار فرشته هنگام نزول، تسبيح فرشتگان؛
على‌بن‌ابراهيم نقل كرده است كه حضرت رضا عليه‌السلام فرمود: «سوره انعام، يكجا نازل شد و هفتادهزار فرشته با صداى تسبيح و تهليل و تكبير سوره را همراهى كردند. هر كس اين سوره را بخواند، فرشتگان تا روز قيامت، برايش تسبيح مى‌كنند».
ايمني از آتش؛
ابوصالح نقل كرده است كه ابن‌عباس مى‌گفت: «هر كس سوره انعام را هر شب بخواند، روز قيامت از مردمى است كه ايمن هستند و آتش را هرگز به چشم خود نمى‌بيند».[11]
محل نزول
ابن عباس مى‌گويد: سوره انعام مكّى است، بجز شش آيه: آن از آيه «وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ ...» تا پايان سه آيه و از آيه: «قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ ...» تا پايان سه آيه، اين شش آيه، در مدينه نازل شده‌اند.
در روايت ديگر از وى نقل شده است كه فقط سه آيه دوم در مدينه نازل شده است.[12]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره انعام در ما بين اسراء و هجرت پيامبر به مدينه است و بعد از سوره حجر نازل شده
است.[13]
فضاي نزول
به احتمال قوى سوره انعام در سال چهارم يا پنجم بعثت، يعنى يك يا دو سال پس از آنكه پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله مأمور به آشكار كردن دعوت خود شد فرود آمده است. مشركان كه با سخنان و تعاليم جديدى مواجه شده بودند و تأثير شگرف آن را بر مردم مشاهده مى‌كردند تلاش گسترده‌اى را براى تخريب شخصيت پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله و روياروئى با تعاليم حياتبخش اسلام سامان دادند و با شبهه‌افكنى درباره آموزه‌هاى قرآنى مانع از ايمان آوردن عموم مردم و گسترش دين اسلام در جامعه خود شدند.
مشركان مكه پيامبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله را به دروغگويى متهم و اعلام كردند كه پيامبران بايد از فرشتگان باشند؛ نه از نوع انسان. آنان معاد را انكار كرده، آن را به سخره مى‌گرفتند و شرك و بت‌پرستى را برتر از يگانه‌پرستى مى‌دانستند. آيات خدا را تكذيب مى‌كردند، اعجاز قرآن را زير سؤال برده و مى‌گفتند: قرآن چيزى جز سخنان پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله نيست و تقاضاى معجزات ديگرى مى‌كردند. در چنين فضايى سوره مباركه انعام نازل شد و ضمن ارائه پاسخهاى منطقى و مستدل به شبهات مشركان و ابطال عقايد نادرست آنها اصول و بنيادهاى دين اسلام را بيان كرد.[14]
ترتيب در مصحف
سوره انعام در ترتيب فعلي قرآن ششمين سوره به شمار مي آيد.[15]
ترتيب بر اساس نزول
سوره انعام پنجاه‌وپنجمين سوره نازله مي باشد و بعد از سوره حِجر نازل شده است.[16] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
خداوند سوره مائده را به آيه «عَلى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ» خاتمه داد. سوره انعام را هم با بيان خلقت آسمانها و زمين و ... آغاز كرد كه دليل قدرت كامل اوست.[17]
ويژگى
سوره انعام يکي از پنج سوره اي است که با عبارت «الحمدلله» آغاز شده است اين سوره ها عبارتند از فاتحه، انعام، کهف، سبأ، فاطر که همه آنها جزو سور مکي هستند.
سوره انعام يکي از هفت سوره طولاني قرآن (سبع طوال) مي باشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضي سوره هاي بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال مي گويند ولي برخي ديگر هفتمي را يونس مي دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نيست (اين قول سعيد بن جبير مي باشد)[18]
روايت از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد. [19]
سوره انعام اولين سوره مكى است که در ميان هفت سوره طولاني قرآن قرار گرفته است.[20]
از روايات اهل بيت عليهم‌السلام و سخنان مفسران استفاده مى‌شود كه اين سوره يكباره بر پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله فرود آمده است. در اين سوره، نام خدا هفتاد بار ياد شده است.[21]
[1]قاموس قرآن، ج7، ص 87
[2]تفسير قرآن مهر، ج6، ص 19
[3]بصائر ذوى‌التمييز فى لطائف الكتاب العزيز، ج1، ص 187
[4]همان
[5]همان
[6]الكشف و البيان، ج4، ص 131
[7]همان
[8]همان
[9]همان، ص 22
[10]دائرة المعارف قرآن کريم، ج 4، ص 550
[11]ترجمه تقسير مجمع‌البيان، ج8، ص 3
[12]همان
[13]حجة التفاسير و بلاغ الاکسير، مقدمه اول، ص 19
[14]دائرة المعارف قرآن کريم، ج 4، ص 549
[15]تفسير قرآن مهر، ج6، ص 21
[16]التمهيد في علوم القرآن، ج1 ص 136
[17]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج8، ص 5
[18]المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز، ج3، ص 373 ، مفاتيح الأسرار و مصابيح الأبرار، ج1، ص 30، جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[19]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[20]الموسوعة القرآنية، خصائص السور، ج3، ص 3
[21]تفسير قرآن مهر، ج6، ص 22