سوره مائده
مائده به معناي غذا و طبقي است که در آن طعام است.[1]
مفهوم کلي سوره
جلوه‌هاى ولايت (آيات اكمال، ابلاغ، ولايت و ...)؛
بهداشت غذايى و جسمى؛
مسائل يهود و مسيحيت و انحرافات آنها؛
قوانين قضايى.[2]
علت نام‌گذاري
«سوره مائدة»؛ به خاطر قص? درخواست حواريون از عيسي عليه‌السلام براي اينکه از خداوند بخواهد برايشان غذايي آسماني نازل کند.[5]
«سوره عقود»؛ به خاطر اينکه در آي? اول اين سوره، لفظ عقود آمده است.[6]
«سوره منقذه»؛ به خاطر روايتي از پيامبر صلياللهعليهوآله که سوره مائده در ملکوت آسمانها منقذه ناميده شده است چرا که صاحب خودش را از دست ملائکه عذاب نجات مي‌دهد.[7]
«سوره احبار»؛ ذکر احبار (علماي يهود) در آي? چهل‌وچهارم و شصت‌وسوم اين سوره آمده است.[8]
«سوره اخيار»؛ اين نام به صورت کنايي در بعضي از کتب آمده است به اين صورت که به کسي که وفاي به عهد نمي‌کرده مي‌گفتند: فلاني اصلا سوره اخيار نمي‌خواند.[9]
تعداد آيات
سوره مائده صدوبيست آيه دارد.[10]
تعداد کلمات
سوره مائده دوهزاروهشتصدوچهار کلمه دارد.[11] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره مائده يازده‌هزارونهصدوسي وسه حرف دارد.[12] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه‌ها
اهداف و مقاصد عمد? سوره مائده عبارت‌اند از:
قانون‌گذارى در جهت تنظيم روابط داخلى مسلمانان با هم ديگر؛
قانون‌گذارى در جهت رفتار و روابط خارجى مسلمانان با يهوديان و مسيحيان اهل‌كتاب؛
روشن كردن خط ولايت و رهبرى بعد از پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله.[13]
محتوا و موضوعات
محتواى سوره مائده يك سلسله از معارف و عقائد اسلامى و يك سلسله از احكام و وظائف دينى است.
در قسمت اول به مسال? ولايت و رهبرى بعد از پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله و مساله تثليث مسيحيان و قسمتهايى از مسائل مربوط به قيامت و رستاخيز و بازخواست از انبياء در مورد امتهايشان اشاره شده است.
و در قسمت دوم مسال? وفاى به پيمانها، عدالت اجتماعى، شهادت به عدل و تحريم قتل نفس (و به تناسب آن داستان فرزندان آدم و قتل هابيل به وسيله قابيل) و همچنين توضيح قسمتهايى از غذاهاى حلال و حرام و قسمتى از احكام وضو و تيمم آمده است.[14]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
حسنه به تعداد يهوديان و مسيحيان؛
ابى‌بن‌كعب، از پيامبر صلياللهعليهوآله روايت كرده است كه: «هر كس سوره مائده را بخواند، خداوند به عدد هر چه يهودى و مسيحى در روى زمين است به او مزد مى‌دهد و ده حسنه براى او ثبت و ده گناه از او محو مى‌كند و ده درجه براى او بالا مى‌برد».
عدم نسخ سوره مائده؛
عياشى به اسناد خود از على عليه‌السلام نقل كرده است كه: قرآن، بعضى بعضى را نسخ مي‌كرد و اخذ آن به امر پيامبر صلياللهعليهوآله بود، تا اينكه سوره مائده نازل شده كه احكامى مربوط به سابق را نسخ كرد ولى چيزى را از آن نسخ نشد. اين سوره هنگامى نازل شد كه پيامبر سوار بر استرى بود. سنگينى وحى چنان بود كه استر را از حركت باز داشت و طولى نداشت كه او را بر زمين بغلتاند. پيامبر صلياللهعليهوآله چنان به حال اغماء درآمد كه دست خود را بر سر شيبه بن وهب جمحى نهاد. آن گاه به حال عادى بازگشت و سوره مائده را بر ما قرائت كرد و همگى بدان عمل كرديم.
دوري از ظلم و شرک؛
عياشي به اسناد خود از امام باقر عليه‌السلام روايت كرده است كه: «هر كس سوره مائده را در روزهاى پنجشنبه بخواند، ايمان او به ظلم نياميزد و هرگز به خدا شرك نياورد.»
همراهي هفتادهزار فرشته در هنگام نزول؛
عياشي از ابوحمزه‌ثمالى نقل كرده است كه: «سوره مائده يك جا و به طور كامل نازل گرديد و هفتاد هزار ملك همراه آن به زمين آمدند.[15]
محل نزول
بنا بر قول ابن عباس و مجاهد، سوره مائده در مدينه، نازل شده است. جعفر بن مبشر و شعبى گويند: همه آيات اين سوره، در مدينه نازل شده است، باستثناى «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ ...» (آيه 3) كه در سفر حجة الوداع، هنگامى كه بر شتر خود ايستاده بود نازل گرديد.[16]
زمان نزول
از آن‌جا كه نزول سوره مائده بعد از سوره فتح مي باشد و سوره فتح بعد از صلح حديبيّه (در سال ششم هجرى) نازل شده، به اين نتيجه مى‌رسيم كه نزول سوره مائده بين سال هفتم تا دهم هجرى بوده است.
اما در برخى روايات از امام على عليه‌السلام حكايت شده كه سوره مائده دو يا سه ماه پيش از رحلت پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله نازل گرديده است.[17]
فضاي نزول
سوره مائده بعد از صلح حديبيه نازل شده است. اين در حالي بود که پيامبر صلياللهعليهوآله و اصحابش قصد انجام عمره کرده بودند ولي قريش مانع آنها شد و اتفاقاتي افتاد که منجر به اين صلح شد که پيامبر هم به آن راضي بود اما بسياري از اصحاب اين صلح را به ضرر مسلمين مي‌دانستند زيرا که مفادي در صلح نامه بود که خواسته‌هاي مشرکين را در بر داشت. همانند ترک جنگ چهار ساله و اينکه اگر کسي از قريش پيش مسلمانان برود او را بازمي‌گردانند ولي مشرکين همچين الزامي نداشتند و اينکه در آن سال مسلمانها نمي‌توانستند عمره به جا بياورند و انجام عمره به سال بعد موکول شد. و دست آخر اينکه هر طايفه اي آزادانه مي‌توانست با مسلمانان يا مشرکين هم پيمان بشود.
اين سوره در چنين فضايي نازل شد و در ابتداي آن نيز امر به وفاي به عهد آمده است تا مسلمانان به مفاد توافق نامه عمل بنمايند اگر چه خسارت هايي هم در آن وجود دارد. البته عقود در اين آيات مطلق آورده شده تا شامل همه عهد پيمانها بشود خواه بين مسلمانها و مشرکين يا بين خود مسلمانان و يا بين خداوند متعال و بندگانش. حتي خداوند داستانهايي از نقض عهد اهل کتاب براي عبرت گيري آورده است و کلام را به نقض عهد منافقين و يهود با پيامبر صلياللهعليهوآله کشانده است.
بعد از همه اين مطالب آيات‌الاحکام شروع شده‌اند و به تناسب اينکه مسلمانان در سال آينده مي‌خواهند عمره انجام بدهند احکام و مناسک مربوط به حج و عمره و حرم بيان شده است تا مسلمانان فرق احکام اسلام و دوران جاهليت را متوجه بشوند. البته احکام عمومي ديگري هم که مورد ابتلا بوده در لابه‌لاي آيات آمده است. دست آخر هم اين سوره با ذکر احوال روز قيامت به پايان رسيده تا باز مسلمانها بدانند که خداوند براي اين وفاي به عهد براي آنها چه پاداشي آماده نموده است.[18]
ترتيب در مصحف
سوره مائده در ترتيب فعلي قرآن پنجمين سوره به شمار مي آيد.[19]
ترتيب بر اساس نزول
سوره مائده صدوسيزدهمين سوره در ترتيب نزول است، و بعد از سوره فتح نازل شده است.[20] (لازم به ذکر است که اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
خداوند متعال سوره نساء را با ذكر پاره‌اى از احكام شرع خاتمه داد، اكنون سوره مائده را نيز با بيان احكام، آغاز مى‌كند.[21]
ويژگى
سوره مائده يکي از هفت سوره طولاني قرآن (سبع طوال) مي باشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضي سوره هاي بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال مي گويند ولي برخي ديگر هفتمي را يونس مي دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نيست (اين قول سعيد بن جبير مي باشد)[22]
روايت از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد. [23]
سوره مائده از سوره‌هايى است كه همه‌ى آيات آن در روز نازل شده‌اند و از اين جهت بدان «نهارى» مى‌گويند[24] و بيش‌ترين خطاب «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» (شانزده بار) در اين سوره نازل شده است.
از مهم‌ترين آيات اين سوره، آيات سوم و شصت‌وهفتم آن، يعنى آيات مربوط به ولايت و امامت على عليه‌السلام است كه در غدير خم در حجةالوداع فرود آمد و نيز آي? پنجاه‌وپنجم اين سوره كه در مورد بخشش انگشترى على عليه‌السلام در حال ركوع است.
و در روايتى از پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله حكايت شده كه فرمودند: «اى مردم، سوره مائده آخرين سوره‌اى است كه نازل شد؛ از اين رو حلال آن را حلال، و حرام آن را حرام بشماريد».[25]
[1]قاموس قرآن، ج6، ص: 324
[2]تفسير قرآن مهر، ج5، ص 19
[3]التحرير و التنوير، ج5، ص 5
[4]بصائر ذوي‌التمييز في لطائف کتاب العزيز، ج1، ص 179
[5]همان
[6]همان
[7]همان
[8]بصائر ذوي‌التمييز في لطائف کتاب العزيز، ج1، ص 179
[9]همان
[10]الكشف و البيان، ج4، ص 5
[11]همان
[12]همان
[13]تفسير قرآن مهر، ج5، ص 23
[14]تفسيز نمونه، ج4، ص 241
[15]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج 6، ص 178
[16]همان
[17]تفسير قرآن مهر، ج5، ص 21 به نقل از تفسير عياشى، ج 1، ص 288؛ تهذيب الاحكام، ج 1، ص 361 و بحارالانوار، ج 31، ص 37
[18]الموسوعة القرآنيه، خصائص‌السور، ج 2، ص 221
[19]تفسير قرآن مهر، ج5، ص 21
[20]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 136
[21]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج6، ص 179
[22]المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز، ج3، ص 373 ، مفاتيح الأسرار و مصابيح الأبرار، ج1، ص 30، جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[23]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[24]اهداف و مقاصد قرآن، ص 109
[25]همان، ص 114 و روض الجنان، ج 6، ص 214
[26]تفسير نمونه، ج 4، ص 243