سوره الرحمن
الرحمن از نام‌هاى خداوند سبحان است و غير خدا با آن توصيف نمي‌شود. اين نام يکصدوشصت‌ونه بار در قرآن مجيد آمده است. (صدوسيزده بار در اوّل سوره‌ها در ضمن بسمله و پنجاه‌وشش بار در اثناء آيات)
اكثريت قريب به اتفاق اهل لغت و تفسير آنرا كلمه عربى و مشتق از رحمت گرفته‌اند و احسان‌كننده و نعمت‌دهنده معنى كرده‌اند.[1]
مفهوم کلي سوره
فناى همه موجودات، مگر خدا؛
يادآورى رستاخيز و نعمتهاى بهشتى و عذاب‌هاى دوزخ؛
يادآورى نعمتهاى بزرگ، هم‌چون علم.[2]
اسامي سوره
الرحمن، عروس قرآن، آلاء[3]
علت نامگذاري
«سوره الرحمن»؛ سبب نام‌گذارى آن به «الرحمن»، آي? نخست اين سوره است كه واژ? «الرحمن» در آن به كار رفته است.[4]
«سوره عروس قرآن»؛ وجه تسمي? سوره به اين اسم به جهت روايتي از پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله است که اين سوره را عروس‌القرآن ناميده است.[5]
«سوره آلاء»؛ به جهت تکرار مکرر اين لفظ و نيز ذکر نعمت‌هاي الهي در اين سوره مي‌باشد.
تعداد آيات
سوره الرحمن هفتادوهشت آيه دارد.[6]
تعداد کلمات
سوره الرحمن سيصدوپنجاه يک کلمه دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره الرحمن هزاروششصدوسي‌وشش حرف دارد.[8] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
اساسى‌ترين اهداف سوره الرحمن عبارت‌اند از:
1. يادآورى توحيد و مبدأ هستى؛
2. يادآورى رستاخيز و نعمتهاى بهشتى و عذاب‌هاى جهنم.[9]
محتوا و موضوعات
محتواى سوره الرحمن به چند بخش تقسيم مي شود:
بخش اول كه مقدمه و آغاز سوره است از نعمتهاى بزرگ خلقت، تعليم و تربيت، حساب و ميزان، وسائل رفاهى انسان، و غذاهاى روحى و جسمى او سخن مى‌گويد.
بخش دوم توضيحى بر مساله چگونگى آفرينش انس و جن است.
بخش سوم بيانگر نشانه‌ها و آيات خداوند در زمين و آسمان است.
در بخش چهارم از نعمتهاى دنيوى فراتر رفته، سخن از نعمتهاى جهان ديگر است كه با دقت و ظرافت خاصى ريزه‌كاريهاى نعمتهاى بهشتى اعم از باغها، چشمه‌ها، ميوه‌ها، همسران زيبا و باوفا، و انواع لباسها، توضيح داده شده است.
و بالآخره در بخش پنجم اين سوره اشاره كوتاهى به سرنوشت مجرمان و قسمتى از مجازاتهاى دردناك آنها آمده است.[10]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب گويد: حضرت رسول صلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «هر كس سوره الرحمن را قرائت كند خدا بر ضعف و ناتوانى او ترحم نمايد و او سپاس و شكر آنچه را كه خدا بر او انعام نموده بجا آورده است»
از حضرت موسى‌بن‌جعفر عليهماالسلام از پدران گراميش از پيغمبر صلى‌الله‌عليه‌وآله روايت شده كه فرمود: «براى هر چيزى عروسى است و عروس قرآن سوره الرحمن است».
ابوبصير از امام صادق عليه‌السلام روايت نموده كه فرمود: «ترك نكنيد قرائت الرحمن را و قيام به آنرا زيرا كه آن در دلهاى منافقين قرار نمي‌گيرد و روز قيامت در صورت آدمى در زيباترين صورت و خشبوترين بوى به نزد پروردگارش مي‌آيد تا آنكه مي‌ايستد در جايى كه هيچكس نزديكتر از او به خدا نيست، پس خداى سبحان به او مي‌فرمايد چه كسى در زندگانى دنيا قيام به حق تو نموده و به قرائت تو مداومت كرد؟، پس سوره الرحمن مي‌گويد: «اى پروردگارم فلانى و فلانى و فلانى پس صورت ايشان سفيد مي‌شود پس به آنها مي‌فرمايد، شفاعت كنيد در هر كس كه دوست داريد، پس شفاعت مي‌كنند تا آنكه باقى نماند براى ايشان غايتى و كسى نباشد كه براى او شفاعت كنند پس به ايشان مي‌گويند داخل بهشت شويد و هر كجا كه خواستيد مسكن نمائيد».
حمادبن‌عثمان مي‌گويد: امام صادق عليه‌السلام فرمود: «لازم است كه هر مردى سوره الرحمن را در روز جمعه قرائت كند پس هر وقت كه خواند «فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ» بگويد: لا بشى‌ء من آلائك رب اكذب».
حضرت صادق عليه‌السلام فرمود: «كسى كه در شب سوره الرحمن را بخواند، و بعد از هر «فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ» بگويد «لا بشي‌ء من آلائك رب اكذب»، خداوند فرشته و ملكى بر او موكّل كند اگر در اوّل شب خواند كه او را تا صبح حفظ نمايد و اگر در هنگام صبح آن را خواند موكّل فرمايد بر او فرشته‌اى كه او را تا شب حفظ كند».[11]
محل نزول
بعضى گفته‌اند سوره الرحمن در مكّه نازل شده جز يك آيه: يَسْئَلُهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، كه بقول عطاء و قتاده و عكرمه و يكى از دو روايت از ابن عبّاس كه در مدينه آمده.
و حسن و قتاده و ابى حاتم نقل كرده‌اند كه تمام آن مدنى است.[12]
زمان نزول
[بنا بر مدني بودن] تاريخ نزول آن در ما بين صلح حديبيه و جنگ تبوك است و بعد از سوره رعد نازل شده است.[13]
فضاي نزول
سوره الرحمن سوره نعمت ها و رحمت هاي الهي است، دعوت خداوند متعال به دين الهي و هدايت پذيري هر چند در برخي از موارد با تهديد و هشدار همراه است ولي بسيار پيش مي آيد که خداوند با ذکر نعمت هايي که به انسان ها داده است و نيز تکرار آنها، ذهن انسان هاي آزاده را به فکر وا مي‌دارد. سوره الرحمن نيز به همين غرض و در فضاي تقابل مسلمانان با مشرکان نازل شده است تا هر دو گروه به ياد نعمت هاي الهي بيفتند و موجب ترغيب مشرکان به اسلام و نيز افزايش ايمان و اطمينان مسلمانان گردد.
ترتيب در مصحف
سوره الرحمن پنجاه‌وپنجمين سوره در چينش كنونى قرآن به شمار مي آيد.[14]
ترتيب بر اساس نزول
سوره الرحمن نودوهفتمين سوره در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره رعد نازل شده است.[15] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
خداوند سبحان سوره قمر را كه قبل از سوره الرحمن است به اسم مقدّس خودش پايان داد و فرمود: «عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ» و سوره الرحمن را نيز به اسم خودش شروع نموده است.[16]
ويژگي
سوره الرحمن در لسان مبارک پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله به عنوان «عروس قرآن» ناميده شده است.
آي? «فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ» سى‌ويك بار در سوره الرحمن تكرار شده است. اين آيه مى‌پرسد: «كدام يك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى‌كنيد؟» و در احاديث از امام صادق عليه‌السلام روايت شده كه در هنگام قرائت سوره الرحمن، در نزد آن سي‌ويک بند بگوييد: «لا بِشَي‌ءٍ من آلائِك ربِّ اكَذِّبُ» يعنى: «پروردگارا هيچ كدام از نعمت‌هايت را تكذيب نمى‌كنم».[17]
آيه «مدهامتان» با يک کلمه کوتاهترين آيه قرآن(بدون در نظر گرفتن حروف مقطعه) مي باشد که در سوره الرحمن قرار دارد.
اين سوره تنها سوره اي است که بعد از بسم الله الرحمن الرحيم با نامي از اسماء خداوند متعال آغاز شده است.
سوره الرحمن از سور مفصلات مي باشد[18] ابن قتيبه مي گويد: ... مفصلات سوره هاي کوچکي هستند که بعد از سور مثاني آمده اند اينکه چرا اين سوره ها را مفصل ناميده اند به خاطر کوتاه بودن آنها و اينکه بسيار به واسطه بِسْمِ اللّ?هِ الرَّحْم?نِ الرَّحِيمِ از يكديگر جدا شده‌اند. [19]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[20]
[1]قاموس قرآن، ج3، ص 72
[2]تفسير قرآن مهر، ج20، ص 117
[3]همان، ص 119
[4]همان
[5]مجمع‌البيان في تفسيرالقرآن، ج9، ص 296
[6]الکشف و البيان، ج9، ص176
[7]همان
[8]همان
[9]تفسير قرآن مهر، ج20، ص 120
[10]تفسير نمونه، ج23، ص 92-91
[11]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج24، ص 55-54
[12]همان
[13]حجةالتفاسير و بلاغ‌الإكسير، مقدمه‌اول، ص 27
[14]تفسير قرآن مهر، ج20، ص 119
[15]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[16]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج24، ص 55
[17]تفسير قرآن مهر، ج20، ص 120
[18]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[19]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[20]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34