سوره لقمان
مفهوم کلي سوره
اسامي سوره
لقمان
علت نام‌گذاري
«سوره لقمان» تنها نام اين سوره، لقمان است. اين نام‌گذارى به مناسبت آي? دوازدهم به بعد اين سوره است كه در آنجا نامى از لقمان برده شده و پندهاى گران‌مايه‌اي را خطاب به فرزندش بيان کرده است.[4]
تعداد آيات
سوره لقمان سي‌و‌چهار آيه مدارد.[5]
تعداد کلمات
سوره لقمان پانصد‌و‌چهل‌و‌دو کلمه دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره لقمان دوهزاروصدوده حرف دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
هدف‌هاى اساسى سوره لقمان عبارت‌اند از:
1. يادآورى توحيد با ذكر نشانه‌هاى خدا؛
2. يادآورى قيامت؛
3. پندهاى اخلاقى براى سازندگى روحى انسان.[8]
محتوا و موضوعات
به طور كلى محتواى سوره لقمان در پنج بخش خلاصه مى‌شود:
بخش اول بعد از ذكر حروف مقطعه اشاره به عظمت قرآن و هدايت و رحمت بودن آن براى مؤمنانى كه واجد صفات ويژه هستند مى‌كند، و در نقطه مقابل، سخن از كسانى مى‌گويد كه در برابر اين آيات آن چنان سرسختى و لجاجت نشان مى‌دهند كه گويى گوشهايشان كر است، علاوه بر اين سعى دارند با ايجاد سرگرمي‌هاى ناسالم ديگران را نيز از قرآن منحرف نمايند.
بخش دوم از نشانه‌هاى خدا در آفرينش آسمان و بر پا داشتن آن بدون هيچگونه ستون، و آفرينش كوه‌ها در زمين، و جنبندگان مختلف، و نزول باران و پرورش گياهان سخن مى‌گويد.
بخش سوم قسمتى از سخنان حكمت آميز لقمان آن مرد الهى را به هنگام اندرز فرزندش نقل مى‌كند كه از توحيد و مبارزه با شرك شروع شده، و با توصيه به نيكى كردن به پدر و مادر، و نماز، و امر به معروف و نهى از منكر، و شكيبايى در برابر حوادث سخت، و خوشرويى با مردم، و تواضع و فروتنى و اعتدال در امور پايان مى‌يابد.
در بخش چهارم بار ديگر به دلائل توحيد باز مى‌گردد، و سخن از تسخير آسمان و زمين و نعمتهاى وافر پروردگار و نكوهش از منطق بت‌پرستانى كه تنها بر اساس تقليد از نياكان در اين وادى گمراهى افتادند، سخن مى‌گويد، و از آنها بر مساله خالقيت پروردگار كه پايه عبوديت او است اقرار مى‌گيرد. و نيز از علم گسترده و بى پايان خدا با ذكر مثال روشنى پرده بر مى‌دارد، و در همين رابطه علاوه بر ذكر آيات آفاقى، از توحيد فطرى كه تجليش به هنگام گرفتار شدن در ميان امواج بلا است به طرز جالبى بحث مى‌كند.
بخش پنجم اشاره كوتاه و تكان دهنده‌اى به مساله معاد و زندگى پس از مرگ دارد، به انسان هشدار مى‌دهد كه مغرور به زندگى اين دنيا نشود، و به فكر آن سراى جاويدان باشد. اين مطلب را با ذكر گوشه‌اى از علم غيب پروردگار كه از همه چيز در ارتباط با انسان از جمله لحظه مرگ او و حتى جنينى كه در شكم مادر است آگاه است تكميل كرده و سوره را پايان مى‌دهد.[9]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب از پيامبر صلياللهعليهوآله روايت کرده: «آن كس كه سوره لقمان را بخواند در قيامت لقمان با او دوست بوده و ده برابر اجر آن كسى كه به خوبيها عمل كرده و از بديها دورى نموده به او پاداش داده مي‌شود».
محمدبن‌جبيرعزرمى از پدرش و او از امام باقر عليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: «آنكه سوره لقمان را در هر شب بخواند خداوند سى فرد از ملائكه را بر او مى‌گمارد و تا به صبح او را از شرور شيطان و يارانش حفظ نمايند و اگر در روزش قرائت كند آنان تا غروب از شرور شيطان و ياران آن حفظش خواهند نمود».[10]
محل نزول
تمام سوره لقمان بگفتار ابن عباس در مكه نازل شده بجز سه آيه كه در مدينه آمده و آن «وَ لَوْ أَنَّ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ ...» تا پايان سه آيه، ميباشد.[11]
زمان نزول
سوره لقمان اندكى قبل از هجرت نازل گرديده است.[12]
فضاي نزول
در برهه‌اي که پيامبر اسلام مشغول تبليغ دين اسلام بود و آيات الهي را براي مردم تلاوت مي‌کرد -که در آن هدايت بشريت و قصص امم گذشته براي عبرت آموزي آمده است - بعضى از مشركان خواسته‌اند افسانه‌هايى در مقابل قرآن براى مردم بخوانند و بگويند اين سخنان با نقل‌هاى قرآن و حكايتهاى آن چه فرق دارد؟ فضاي نزول سوره لقمان محكوم كردن آن ادعاى پوچ گرديده است.
در مجمع‌البيان از كلبى نقل شده: آيه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ» درباره نضربن‌حرث‌بن‌علقمه نازل شد، او اهل تجارت بود، به ايران سفر مى‌كرد و اخبار عجم را مى‌آموخت و به قريش نقل مى‌كرد و مى‌گفت: «محمّد شما را حديث عاد و ثمود مى‌گويد من نيز حديث رستم و اسفنديار و حكايات كسرى‌ها را نقل مى‌كنم». مشركان به سخنان او گوش كرده و از شنيدن قرآن امتناع مى‌كردند. ولى به نظر مى‌آيد كه اين جريان سبب نزول هم? سوره است نه فقط آيه «وَ مِنَ النَّاسِ ...».
بنابراين اين سوره با نقل حكايت لقمان نشان مى‌دهد كه قرآن مجيد با بيان اين حكايات به انسان جهت مى‌دهد و او را تربيت مى‌كند و در مسير توحيد و سعادت مي‌اندازد ولى داستان رستم و اسفنديار لهوالحديث است و سازندگى ندارد.[13]
ترتيب در مصحف
سوره لقمان در چينش كنونى قرآن سى‌ويكمين سوره به شمار مى‌آيد.[14]
ترتيب بر اساس نزول
سوره لقمان پنجاه‌وهفتمين سوره در ترتيب نزول است و بعد از سوره صافات نازل شده است.[15] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
در پايان سوره روم خداوند درباره صحت پيامبرى خاتم‌الأنبياء صلياللهعليهوآله سخن فرمود و اينك با آياتى درباره قرآن سوره لقمان را آغاز مي‌فرمايد.[16]
ويژگي
سوره لقمان از سور مثاني مي باشد مثاني سوره هايي هستند که بعد از سور مئين قرار گرفته اند و زير صد آيه دارند مانند اينکه سور مئين مبادي باشند و توالي آن مثاني آن فرض شده اند.[17]
سوره هاي مثاني عبارتند از: احزاب و حجّ و قصص و نمل و نور و انفال و مريم و عنکبوت و روم و يس و فرقان و حجر و رعد و سبأ و فاطر و إبراهيم و ص و محمد و لقمان و زمر.[18]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[19]
سوره لقمان نيز با حروف مقطعه «الم» شروع مى‌شود و يكى از سوره‌هاى اخلاقى قرآن به شمار مى‌آيد.
در اين سوره از داستان‌هاى پيامبران خبرى نيست و كم كم مردم را با احكام (مثل نماز، زكات، امر به معروف ...) آشنا مى‌كند.[20]
[1]قاموس قرآن، ج6، ص 200
[2]جرعه اى از زلال قرآن، ج5، ص 151
[3]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 185
[4]همان، ص 187
[5]الكشف و البيان، ج7، ص 309
[6]همان
[7]همان
[8]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 188
[9]تفسير نمونه، ج17، ص 6-5
[10]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج19، ص 157
[11]همان
[12]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 187
[13]تفسير احسن‌الحديث، ج8، ص 233
[14]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 187
[15]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[16]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج19، ص 157
[17]زاد المسير فى علم التفسير، ج4، ص 141
[18]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 313
[19]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[20]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 188