سوره عنكبوت
عنکبوت حشر? معروفى است كه از لعاب خود تار مى‌تند. اسم اين حشره دوبار در قرآن مجيد ذكر شده است.[1]
مفهوم کلي سوره
يادآورى توحيد و رستاخيز؛
آزمايش همگانى مردم؛
درس ناخوانده بودن پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله دليل حقانيت او؛
داستان عبرت آموز برخى پيامبران و اقوام.[2]
اسامي سوره
عنکبوت
علت نام‌گذاري
«سوره عنکبوت» تنها نام اين سوره عنكبوت است، كه از آي? چهل‌ويک اين سوره گرفته شده است و در آن جا خان? عنكبوت را سست‌ترين خانه‌ها معرفى كرده است.[3]
تعداد آيات
سوره عنکبوت شصت‌ونه آيه دارد.[4]
تعداد کلمات
سوره عنکبوت هزارونهصدوهشتادويک کلمه دارد.[5] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره عنکبوت چهارهزاروصدونودوپنج حرف دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه‌ها
هدف‌هاى اساسى سوره عنکبوت عبارت‌اند از:
يادآورى توحيد و نشانه‌هاى خدا در جهان آفرينش؛
يادآورى قيامت؛
يادآورى سنت الهى امتحان.[7]
محتوا و موضوعات
به طور كلى مى‌توان گفت بحثهاى سوره عنکبوت در چهار بخش خلاصه مى‌شود:
بخش آغاز اين سوره پيرامون مساله امتحان و وضع منافقان است، و اين دو پيوند ناگسستنى با هم دارند، زيرا كه شناخت منافقان جز در طوفان‌هاى امتحانات و آزمون‌ها ممكن نيست؛
بخش ديگرى كه در حقيقت براى دلدارى پيامبر صلياللهعليهوآله و مؤمنان اندك نخستين از طريق بيان گوشه‌هايى از سرنوشت پيامبران بزرگى همچون نوح و ابراهيم و لوط و شعيب است، كه در برابر گردنكشانى همچون نمرود و ثروتمندان خودخواه قرار داشتند. ابزار اين مبارزه، كيفيت اين مبارزه و پايان آن، مشخص شده است تا هم دلدارى براى مؤمنان باشد و هم هشدارى براى بت‌پرستان سنگدل و ستمگر كه در عصر پيامبر صلياللهعليهوآله بودند؛
بخش ديگرى از اين سوره كه مخصوصا در اواخر سوره قرار گرفته از توحيد و نشانه‌هاى خدا در عالم آفرينش و مبارزه با شرك سخن مى‌گويد، و و جدان و فطرت انسانها را در اينجا به داورى مى‌طلبد؛
قسمت ديگرى از اين سوره مباحث متنوعى پيرامون ضعف و ناتوانى معبودهاى ساختگى و عابدان عنكبوت صفت آنها است و همچنين عظمت قرآن و دلائل حقانيت پيامبر اسلام و لجاجت مخالفان و نيز يك سلسله مسائل تربيتى همچون نماز، نيكى به پدر و مادر، اعمال صالح و طرز بحث و برخورد منطقى با مخالفان دور مى‌زند.[8]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب از پيامبر صلياللهعليهوآله روايت کرده كه حضرت فرمود: «هر كه سوره عنكبوت را قرائت كند به عدد آنچه را كه مؤمن و منافق وجود دارد ده برابرش به او پاداش داده خواهد شد».
ابوبصير از امام صادق عليه‌السلام روايت كرده كه «هر كس سوره عنكبوت و روم را در شب بيست‌وسوم ماه رمضان بخواند به خدا سوگند كه از بهشتيان بوده و در اين گفتار هرگز استثناء نكنم و از خداوند نترسم كه اين قسم را بر من گناه بنويسد، چون مي‌دانم اين دو سوره نزد پروردگار ارجمند است».[9]
محل نزول
تمام سوره عنکبوت بگفتار عكرمه و عطا و كلبى در مكه نازل شده و بنا بگفتار قتاده و ابن عباس در يكى از دو قولش آن را در مدينه نازل مى‌دانند، و حسن گويد تمامى آن در مكه بجز ده آيه از اولش كه در مدينه آمده و ابن عباس نيز در نظر ديگرش موافق اين گفتار بوده و از يحيى بن سلام حكايت مينمايد.[10]
زمان نزول
زمان نزول سوره عنکبوت نزديك به زمان هجرت بوده است.[11]
فضاي نزول
عده‌اى از مشركان مكه مى‌خواسته‌اند به هر حيله‌اى كه شده پسران يا اقوام خويش را كه اسلام آورده بودند از اسلام برگردانند و حتى مى‌گفتند: به آئين ما برگرديد اگر گناهى باشد ما عهده داريم اتَّبِعُوا سَبِيلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطاياكُمْ ... ، اين جريانها سبب شده كه سوره عنکبوت [در چنين فضايي] نازل شود و در آن، مسئله امتحان كه يك سنت الهى است مطرح گردد چون دعوت مسلمانان به شرك از طرف مشركان يك امتحان بود. آن وقت حالات هفت نفر از پيامبران الهى مطرح شده كه قوم آنها با آمدن پيامبران امتحان شدند. عده‌اى نجات يافته و عده‌اى هلاك گشتند.[12]
ترتيب در مصحف
سوره عنکبوت در چينش كنونى قرآن بيست‌و‌نهمين سوره به شمار مي آيد.[13]
ترتيب بر اساس نزول
سوره عنکبوت هشتادوپنجمين سوره در ترتيب نزول مي‌باشد و بعد از سوره روم نازل شده است.[14] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
در پايان سوره قصص خداوند بشارت و انذار فرموده و اينك در آغاز سوره عنکبوت به ذكر تكاليف بندگان مى‌پردازد.[15]
ويژگي
سوره عنکبوت از سور مثاني مي باشد مثاني سوره هايي هستند که بعد از سور مئين قرار گرفته اند و زير صد آيه دارند مانند اينکه سور مئين مبادي باشند و توالي آن مثاني آن فرض شده اند.[16]
سوره هاي مثاني عبارتند از: احزاب و حجّ و قصص و نمل و نور و انفال و مريم و عنکبوت و روم و يس و فرقان و حجر و رعد و سبأ و فاطر و إبراهيم و ص و محمد و لقمان و زمر.[17]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[18]
سوره عنکبوت نيز از سوره‌هايى است كه با حروف مقطعه (الم) شروع مى‌شود و نام عنكبوت در قرآن فقط دو بار آمده است كه در آي? چهل‌ويکم اين سوره قرار دارد.[19]
[1]قاموس قرآن، ج5، ص 58
[2]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 23
[3]همان، ص 25
[4]الكشف و البيان، ج7، ص 269
[5]همان
[6]همان
[7]تفسير قرآن مهر، ج16، ص26
[8]تفسير نمونه، ج16، ص 198
[9]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج19، ص 3
[10]همان
[11]تفسير قرآن مهر، ج16، ص25
[12]تفسير أحسن‌الحديث، ج8، ص 99
[13]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 25
[14]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[15]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج19، ص 3
[16]زاد المسير فى علم التفسير، ج4، ص 141
[17]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 313
[18]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[19]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 26