سوره فرقان
به آنچه كه ميان حق و باطل را جدا كند فرقان مي گويند همانند برهان، تورات، قرآن، پيروزى، بامداد يا سحر.[1]
مفهوم کلي سوره
توحيد محورى؛
معادباورى؛
ويژگى‌هاى بندگان خاص خدا؛
شكايت پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله از مهجوريت قرآن؛
سرگذشت برخى از پيامبران.[2]
اسامي سوره
فرقان، تبارَكَ.[3]
علت نام‌گذاري
«سوره فرقان»؛ به معناى جداكننده و فرق‌گذارنده (حق و باطل) و يكى از نام‌هاى قرآن كريم نيز «فرقان» است. سبب نام‌گذارى اين سوره آن است كه واژه‌ى فرقان در آيه‌ى اول آن آمده است.
«سوره تبارَكَ»؛ به معناى «بزرگ و خجسته» مى‌آيد و اين واژه كلم? آغازين سوره است كه سه بار نيز در سوره فرقان تكرار شده است.[4]
تعداد آيات
سوره فرقان هفتادوهفت آيه دارد.[5]
تعداد کلمات
سوره فرقان هشتصدونودودو کلمه دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره فرقان سه‌هزاروهفتصدوسي‌وسه حرف دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه‌ها
هدف‌هاى اساسى سوره فرقان عبارت‌اند از:
توجه به توحيد؛
يادآورى قيامت؛
تقويت روحى پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله در برابر فشارها و سخت‌گيرى‌هاى مشركين مكه؛
بيان صفات بندگان خاص خدا و انسان‌هاى كمال يافته.[8]
محتوا و موضوعات
سوره فرقان به حكم آنكه از سوره‌هاى مكى است[9] بيشترين تكيه‌اش بر مسائل مربوط به مبدء و معاد، و بيان نبوت پيامبر صلي‌الله‌عليه‌و‌آله، و مبارزه با شرك و مشركان و انذار از عواقب شوم كفر و بت پرستى و گناه است.
اين سوره در حقيقت از سه بخش تشكيل مى‌شود:
بخش اول كه آغاز اين سوره را تشكيل مى‌دهد منطق مشركان را شديدا در هم مى‌كوبد، و بهانه‌جوئيهاى آنها را مطرح كرده و پاسخ مى‌گويد، و آنها را از عذاب خدا و حساب قيامت و مجازاتهاى دردناك دوزخ بيم مى‌دهد، و به دنبال آن قسمتهايى از سرگذشت اقوام پيشين را كه بر اثر مخالفت با دعوت پيامبران گرفتار سخت‌ترين بلاها و كيفرها شدند، به عنوان درس عبرت، براى اين مشركان لجوج و حق ستيز بازگو مى‌كند.
در بخش دوم براى تكميل اين بحث قسمتى از دلائل توحيد و نشانه‌هاى عظمت خدا را در جهان آفرينش، از روشنايى آفتاب گرفته، تا ظلمت و تاريكى شب، و وزش بادها، و نزول باران، و زنده شدن زمينهاى مرده، و آفرينش آسمانها و زمينها در شش دوران و آفرينش خورشيد و ماه و سير منظم آنها در بروج آسمانى و مانند آن سخن مى‌گويد. در حقيقت بخش اول مفهوم «لا اله» را مشخص مى‌كند و بخش دوم «الا اللَّه» را.
بخش سوم فشرده بسيار جامع و جالبى از صفات مؤمنان راستين (عباد الرحمن) و بندگان خالص خدا است كه در مقايسه با كفار متعصب و بهانه‌گير و آلوده‌اى كه در بخش اول مطرح بودند، موضع هر دو گروه كاملا مشخص مى‌شود و اين صفات مجموعه‌اى است از اعتقادات، عمل صالح، مبارزه با شهوات، داشتن آگاهى كافى، و تعهد و احساس مسئوليت اجتماعى.[10]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
از پيامبر خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله روايت شده كه هر كه سوره فرقان را بخواند روز قيامت مبعوث مى‌شود در حالى كه ايمان دارد كه قيامت بدون ترديد فرا مى‌رسد و خدا مردگان را مبعوث مى‌كند و بدون حساب به بهشت مى‌رود.
در روايت است كه امام هشتم عليه‌السلام به اسحاق‌بن‌عمار فرمود: قرائت سوره «تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ» را ترك نكن كه هر كه اين سوره را هر شب بخواند خدا او را هرگز عذاب نمي‌كند و او را مورد محاسبه قرار نمي‌دهد و جايش فردوس برين است.[11]
محل نزول
سوره فرقان بقول مجاهد و قتاده مكى است. ابن عباس گويد: سه آيه آن در مدينه نازل شده است: «وَ الَّذِينَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ ... غَفُوراً رَحِيماً».[12]
زمان نزول
طبق محاسب? مفسران سوره فرقان در سال دهم بعثت نازل شده است.[13]
فضاي نزول
آنطور که از متن سوره فرقان پيداست فضاي نزول سوره در مقام پاسخگويي به مشرکان مکه است زيرا که موقع نزول سوره، دعوت اسلامى به تدريج نضج مى‌گرفت و مشركان سخت احساس خطر مى‌كردند، لذا مى‌خواستند با تهمتها و سمپاشى‌ها جلوى دعوت اسلامى را بگيرند، مى‌گفتند: خدا به او چيزى نازل نكرده، دروغهايى است كه بر خدا نسبت مى‌دهد (آيه چهارم). مى‌گفتند: افسانه‌هايى است كه از گذشتگان مانده عده‌اى اينها را به او ياد مى‌دهند(آيه پنجم). مى‌گفتند: اين چگونه پيامبرى است مانند انسانها طعام مى‌خورد، در بازارها راه مى‌رود چرا ملكى به تصديق او نيامده و يا گنجى از طرف خدا باو داده نمى‌شود؟(آيه هفتم و هشتم). مى‌گفتند چرا ملائكه به خود ما وحى نمى‌آورد؟ چرا خدا را با چشم نمى‌بينيم؟ جواب دادن به اين سؤالات و بيان حقائق ديگرى علّت نزول اين سوره بوده است.[14]
ترتيب در مصحف
سوره فرقان در چينش كنونى قرآن بيست‌و‌پنجمين سوره به شمار مى‌رود.[15]
ترتيب بر اساس نزول
سوره فرقان چهل‌و دومين سوره در ترتيب نزول مي باشد و پس از سوره يس نازل شده است.[16] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
سوره فرقان به سوره نور متصل است و اتصال نظير به نظير است. در پايان آن سوره اين بود: «أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ...» در آغاز اين سوره نيز چنين است: «لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ...»[17]
ويژگي
سوره فرقان از سور مثاني مي باشد مثاني سوره هايي هستند که بعد از سور مئين قرار گرفته اند و زير صد آيه دارند مانند اينکه سور مئين مبادي باشند و توالي آن مثاني آن فرض شده اند.[18]
سوره هاي مثاني عبارتند از: احزاب و حجّ و قصص و نمل و نور و انفال و مريم و عنکبوت و روم و يس و فرقان و حجر و رعد و سبأ و فاطر و إبراهيم و ص و محمد و لقمان و زمر.[19]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[20]
سوره فرقان همانند سوره ملک با کلمه «تبارک» آغاز مي شود و آي? شصت اين سوره سجد? تلاوت دارد.
«فرقان» يكى از نام‌هاى قرآن كريم نيز هست و نكت? جالب آن است كه تمام آيات اين سوره به تنوين نصب ختم مى‌شوند.[21]
[1]فرهنگ ابجدي، ص 661
[2]تفسير قرآن مهر، ج14، ص 227
[3]تفسير قرآن مهر، ج14، ص 229
[4]همان
[5]الكشف و البيان، ج7، ص 122
[6]همان
[7]همان
[8]تفسير قرآن مهر، ج14، ص 229
[9]بعضى از مفسران، اصرار بر اين دارند كه سه آيه از اين سوره( 68 و 69 و 70) در مدينه نازل شده است، شايد به خاطر اينكه در اين چند آيه سخن از احكامى مانند حرمت قتل نفس و زنا مطرح شده، در حالى كه دقت در آيات قبل و بعد از آن به خوبى نشان مى‌دهد كه يك رشته كاملا متصل و منسجم پيرامون بندگان خاص خدا( عباد الرحمن) و اوصاف آنها را بيان مى‌كند، لذا ظاهر اين است كه همه سوره در مكه نازل شده است.
[10]تفسير نمونه، ج15، ص 4-3
[11]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج17، ص 179
[12]همان
[13]تفسير قرآن مهر، ج14، ص 229
[14]تفسير أحسن‌الحديث، ج7، ص 259
[15]تفسير قرآن مهر، ج14، ص 229
[16]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[17]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج17، ص 179
[18]زاد المسير فى علم التفسير، ج4، ص 141
[19]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 313
[20]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[21]تفسير قرآن مهر، ج14، ص 230