سوره نحل
نحل به معناي زنبور عسل است.[1]
مفهوم کلي سوره
بيان اعتقاد به الوهيت و توحيد؛
توجه به معاد و برانگيخته شدن در رستاخيز؛
تبيين وحى قرآن به بيان الهى.[2]
اسامي سوره
نحل، نِعم.[3]
علت نامگذاري
«نحل»؛ نام نحل (زنبور عسل)، از آيات شصت‌وهشتم و شصت‌و‌نهم اين سوره گرفته شده كه دربار? زنبور عسل و خانه‌سازى و تهيه‌ى عسل مطالبى بيان كرده است.[4]
«نِعم»؛ ابن‌ابي‌حاتم از قول قتاده نقل کرده است که سوره نحل سوره نعم ناميده مى‌شود، ابن‌الغرس هم در وجه تسميه آن گفته است: براى اينكه خداوند در اين سوره نعمتهايش را بر بندگانش شمرده است.[5]
تعداد آيات
سوره نحل صدوبيست و هشت آيه دارد.[6]
تعداد کلمات
سوره نحل دوهزاروهشتصدوچهل کلمه دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره نحل هفت هزاروهفتصدوهفت حرف دارد.[8] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه‌ها
اهداف اساسى سوره نحل عبارت‌اند از:
بيان اعتقاد به الوهيت و توحيد؛
توجه به معاد و برانگيخته شدن در رستاخيز؛
تبيين اين كه وحى قرآن بيان الهى است.[9]
محتوا و موضوعات
محتواى سوره نحل را امور زير تشكيل مى‌دهد كه به شكل جالب و متناسبى با هم آميخته شده است:
بيش از همه بحث از نعمتهاى خداوند در اين سوره به ميان آمده و آن چنان ريزه‌كاري‌هاى آن تشريح گرديده كه حس شكرگزارى هر انسان آزاده‌اى را بيدار مى‌كند، و از اين راه او را به آفريننده اين‌همه نعمت و موهبت نزديك مى‌سازد. اين نعمتها شامل نعمتهاى مربوط به باران، نور آفتاب، انواع گياهان و ميوه‌ها و مواد غذايى ديگر، و حيواناتى كه خدمتگزار انسانها هستند و منافع و بركاتى كه از اين حيوانات عائد انسان مى‌شود و انواع وسائل زندگى و حتى نعمت فرزند و همسر، و خلاصه شامل انواع طيبات مى‌گردد. و درست به همين علت است كه بعضى آن را سوره النعم (نعمتها) ناميده‌اند. ولى مشهور و معروف در نام‌گذارى اين سوره همان سوره نحل است، چرا كه ضمن برشمردن نعمتهاى گوناگون الهى اشاره‌اى كوتاه و پر معنى و عجيب به زنبور عسل كرده، مخصوصا روى ماده غذايى مهمى كه از آن عائد انسانها مى‌شود، و نشانه‌هاى توحيدى كه در زندگى اين حشره وجود دارد تكيه نموده است؛
بخش ديگرى از آن از دلائل توحيد و عظمت خلقت خدا، و معاد، و تهديد مشركان و مجرمان بحث مى‌كند؛
قسمت ديگرى از آن از احكام مختلف اسلامى همانند دستور به عدل و احسان و هجرت و جهاد و نهى از فحشاء و منكر و ظلم و ستم و پيمان‌شكنى و همچنين دعوت به شكرگزارى از نعمتهاى او سخن مى‌گويد، و در همين رابطه از ابراهيم قهرمان توحيد به عنوان يك بنده شكرگزار در چند آيه نام مى‌برد؛
بخش ديگرى نيز از بدعتهاى مشركان سخن مى‌گويد و در همين رابطه، مثلهاى حسى جالبى ذكر مى‌كند.
بالآخره در قسمت ديگرى انسانها را از وسوسه‌هاى شيطان برحذر مى‌دارد.[10]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب، از پيامبر گرامى روايت كرده است كه: «هر كس سوره نحل را بخواند، خداوند نعمتهايى كه در دنيا به او داده، با او حساب نخواهد كرد و اجر او به اندازه كسى است كه بميرد و وصيتى نيكو از خود به يادگار گذارد و اگر در همان روز يا شبى كه اين سوره را خوانده، بميرد، اجر او مانند كسى است كه با وصيت نيكو و پسنديده از دنيا رفته است.
محمدبن‌مسلم از امام باقر عليه‌السلام روايت كند كه: هر كس سوره نحل را در هر ماه بخواند، در دنيا زيان نبيند و هفتاد نوع بلا كه آسانترين آنها جنون و جذام و پيسى است، از او دور خواهد شد و جاى او در بهشت عدن است، كه در وسط بهشت‌هاى ديگر قرار دارد.[11]
محل نزول
چهل آيه اول سوره نحل، مكى و بقيه- از «وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ» تا آخر سوره مدنى است. اين نظر، از حسن و قتاده است.
ابن عباس، عطا و شعبى گويند: تمام سوره، مكى است، بجز سه آيه آخر آن- وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا تا آخر سوره- كه ميان مكه و مدينه، هنگام بازگشت پيامبر از «احد» نازل شد.
بنا بر روايتى ديگر از ابن عباس، قسمتى از اين سوره، مكى و قسمتى مدنى است.
از آغاز تا «وَ لَكُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ» مكى و از «لا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِيلًا» تا «بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ» مدنى است.[12]
زمان نزول
به نظر مي‌رسد چهل آيه اول سوره نحل در بين سال‌هاي دهم و يازدهم بعثت در مکه نازل شده باشد و از آيه چهل به بعد در سال اول هجرت در مدينه نازل شده باشد.[13]
فضاي نزول
با توجه به اينکه سوره نحل در مکه نازل شده است و پيامبر اسلام در اين دوره در فضاي مسموم تبليغات منفي و القاء شبهات مشرکان قرار داشتند خداوند متعال در اين سوره در صدد ابطال شرک مشرکان و جواب به شبهه‌هاي مطرح شده از سوي آنان مي‌پردازد و ضمن يادآوري به مشرکان در مورد سکونتشان در حرم الهي متذکر مي‌شود که با کفران اين نعمت مستحق عذاب الهي خواهند شد.
ترتيب در مصحف
سوره نحل در چينش كنونى قرآن، شانزدهمين سوره به شمار مى‌آيد.[14]
ترتيب بر اساس نزول
سوره نحل هفتادمين سوره نازله بر اساس ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره كهف نازل شده است.[15] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
همانطورى كه سوره حجر به تهديد كفار، خاتمه يافت، سوره نحل نيز با تهديد ايشان آغاز مى‌شود.[16]
ويژگي
سوره نحل جزو سور مئين (صد آيه اي ها) است ابن قتيبه مي گويد سور مئين سوره هايي هستند که بعد از سور طوال آمده اند علت نامگذاري اين سوره ها به مئين نزديک بودن تعداد آيه هاي اين سوره ها به عدد صد مي باشد.[17] گفته شده اين سوره ها عبارتند از «بني إسرائيل، كهف، مريم، طه، أنبياء ، حج و مؤمنون».[18] برخي ديگر نيز سور مئين را سوره هاي «توبه، نحل، هود، يوسف، کهف، بني اسرائيل، انبياء، طه، مؤمنون، شعراء و صافات» ذکر کرده اند.[19]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[20]
در آي? چهل‌ونه و پنجاه اين سوره سجد? تلاوت وجود دارد.
در سوره‌هاى مكى معمولاً سخن از اصول عقايد است، اما در سوره نحل با آن كه مكى است، برخى احكام و قوانين كلى اسلام بيان شده است.[21]
[1]قاموس قرآن، ج7، ص 34
[2]تفسير قرآن مهر، ج11، ص 195
[3]ترجمه الإتقان فى علوم‌القرآن، ج1، ص 194
[4]تفسير قرآن مهر، ج11، ص 197
[5]ترجمه الإتقان فى علوم‌القرآن، ج1، ص 194
[6]الكشف و البيان، ج6، ص 5
[7]همان
[8]همان
[9]تفسير قرآن مهر، ج11، ص 198
[10]تفسير نمونه، ج11، ص 150- 149
[11]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج13، ص 221
[12]همان
[13]تفسير أحسن‌الحديث، ج5، ص 399
[14]تفسير قرآن مهر، ج11، ص 197
[15]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 136
[16]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج13، ص 221
[17]زاد المسير فى علم التفسير، ج4، ص 141
[18]دراسة حول القرآن الکريم، ص ??
[19]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[20]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[21]تفسير قرآن مهر، ج11، ص 198