سوره فلق
فلق به معني شکافتن است.[1]
مفهوم کلي سوره
پناه بر خدا از موجودات شرور؛
اعلام خطر در مورد وسوسه‌گردان و رشك‌ورزان.[2]
اسامي سوره
فلق، قل أعوذ برب الفلق، معوذه أولي.[3]
علت نام‌گذاري
«سوره فلق»؛ نام‌گذاري اين سوره به نام فلق (شكافتن سپيده دم) از آي? اول اين سوره گرفته شده است.[4]
«سوره قل أعوذ برب الفلق»؛ نام‌گذاري سوره به عبارت آغازين آن است که در لسان روايات هم به اين نام خوانده شده است.[5]
«سوره معوذة أولي»؛ سوره فلق به همراه سوره ناس المعوذتان خوانده مي‌شوند و اين به خاطر لفظ أعوذ (پناه ميبرم) مي‌باشد و در واقع اين دو سوره آموزش تعويذ و پناهندگي به خدا هستند.
تعداد آيات
سوره فلق پنج آيه دارد.[6]
تعداد کلمات
سوره فلق بيست‌و‌سه کلمه دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره فلق هفتادوچهار حرف دارد.[8] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
هدف اصلى سوره فلق، آموزش پناهندگى به خدا، از شر موجودات شرور است.[9]
محتوا و موضوعات
محتواى سوره فلق تعليماتى است كه خداوند به پيغمبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله (به طور خاص) و به ساير مسلمانان (به طور عام)، در زمينه پناه بردن به ذات پاك او از شر هم? اشرار مى‌دهد، تا خود را به او بسپارند، و در پناه او از شر هر موجود صاحب شر در امان بدارند.[10]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
در حديث ابى‌بن‌كعب است كه هر كس سوره قل اعوذ برب الفلق و قل اعوذ برب الناس را بخواند، پس مانند آن است كه تمام كتابهايى كه خدا بر پيامبران نازل كرده خوانده است.
از عقبه‌بن‌عامر روايت شده كه گفت رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌و‌آله فرمود: «بر من آياتى نازل شده كه مانند آن نازل نشده و آن معوذتان است». و اين روايت را مسلم هم در صحيح خود نقل كرده است.
از همين عقبه است از پيغمبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله كه فرمود: «اى عقبه آيا به تو بياموزم دو سوره را كه آنها افضل قرآن باشد»، گفتم: «آرى يا رسول اللَّه»، پس مرا معوّذتين آموخت، سپس آن را در نماز صبح خواند و به من فرمود: «آن را بخوان هر وقت كه برخاستى، و خوابيدى».
ابوعبيدة‌حذاء از امام باقر عليه‌السلام روايت نموده كه فرمود: «هر كس در نماز وتر (نماز يك ركعتى) شبش معوّذتين و قل هو اللَّه احد بخواند به او گفته مي‌شود بشارت و مژدگانى باد بر تو اى بنده خدا كه قطعا خدا وتر تو را (نماز شب تو را) قبول فرمود».[11]
محل نزول
سوره فلق را بيشتر مفسّرين گفته‌اند مدنى و بعضى هم گفته‌اند مكّى است.[12]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره فلق در ما بين ابتداء وحى و هجرت مسلمين به حبشه است، و بعد از سوره فيل نازل شده است.[13]
فضاي نزول
سيوطي در در الدر المنثور از عبدبن‌حميد از زيدبن‌اسلم روايت كرده كه گفت: «مردى يهودى رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌و‌آله را جادو كرد، و در نتيجه آن حضرت بيمار شد، جبرئيل بر او نازل گشته دو سوره معوذتين را آورد و گفت: مردى يهودى تو را سحر كرده و سحر مذكور در فلان چاه است، رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌و‌آله على عليه‌السلام را فرستاد آن سحر را آوردند، دستور داد گره‌هاى آن را باز نموده، براى هر گره يك آيه بخواند، على عليه‌السلام هر گرهى را باز مى‌كرد يك آيه را مى‌خواند، همينکه كه گره‌ها باز و اين دو سوره تمام شد، رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌و‌آله برخاست، گويا پاى‌بندى از پايش باز شده باشد»[14] .
و از كتاب طب‌الأئمه نقل شده كه به سند خود از محمدبن‌سنان از مفضل از امام صادق عليه‌السلام نظير اين معنا را روايت كرده[15] . و در اين معنا روايات بسيارى از طرق اهل سنت با مختصر اختلافى وارد شده، و در بسيارى از آنها آمده كه زبير و عمار را هم با على عليه‌السلام فرستاد[16] ، و در آن كتاب رواياتى ديگر نيز از طرق ائمه اهل بيت عليه‌السلام نقل شده.[17]
و به اين دسته روايات اشكالى كرده‌اند، و آن اين است كه اين روايات با مصونيت رسول خدا از تاثير سحر نمى‌سازد، و چگونه سحر ساحران در آن جناب مؤثر مى‌شده با اينكه قرآن كريم مسحور شدن آن جناب را انكار نموده، فرموده: «وَ قالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً انْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلًا».[18]
ليكن اين اشكال وارد نيست، براى اينكه منظور مشركين از اينكه آن جناب را مسحور بخوانند، اين بوده كه آن جناب بى‌عقل و ديوانه است، آي? شريفه هم اين معنا را رد مى‌كند، و اما تاثير سحر در اينكه مرضى در بدن آن جناب پديد آيد، و يا اثر ديگرى نظير آن را داشته باشد، هيچ دليلى بر مصونيت آن جناب از چنين تاثيرى در دست نيست.[19]
ترتيب در مصحف
سوره فلق، صدوسيزدهمين سوره در چينش كنونى قرآن به شمار مي آيد.[20]
ترتيب بر اساس نزول
سوره فلق بيستمين سوره در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره فيل نازل شده است.[21] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
خداوند سبحان در سوره تبّت دشمنان رسول خدا را مذمت کرد آن گاه توحيد را در سوره اخلاص ياد نمود، سپس استعاذه و پناه بردن بخدا را در دو سوره معوذتان ياد كرد.[22]
ويژگي
سوره فلق اولين سوره معوذتان است اين سوره آموزش پناهندگى به خداست و نيز با عبارات کوتاه و در چند جمله منابع شر و فساد در جهان را معرفي مي‌کند.[23]
[1]قاموس قرآن، ج5، ص 202
[2]تفسير قرآن مهر، ج22، ص: 399
[3]التحرير و التنوير، ج30، ص 545
[4]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 400
[5]همانند روايتي از پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله در التحرير و التنوير، ج30، ص 545
[6]الكشف و البيان، ج10، ص337
[7]همان
[8]همان
[9]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 400
[10]تفسير نمونه، ج27، ص 454
[11]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج27، ص 378
[12]همان
[13]حجةالتفاسير و بلاغ‌الإكسير، مقدمه‌اول، ص 38
[14]الدر المنثور، ج 6، ص 417
[15]نورالثقلين، ج 5، ص 718 به نقل از طب‌الأئمه
[16]روح‌المعانى، ج 30، ص 283
[17]نورالثقلين، ج 5، ص 718 به نقل از طب‌الأئمه
[18]ستمگران گفتند شما پيروى نمى‌كنيد مگر مردى سحر شده را، ببين چگونه مثلها برايت مى‌زنند، و در نتيجه گمراه گشته راه به جايى نمى‌برند. سوره فرقان، آيه 8 و 9
[19]کل مطالب فضاي نزول منقول از ترجمه تفسير الميزان، ج20، ص 683-682 مي باشد
[20]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 400.
[21]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 135
[22]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج27، ص 379
[23]برگرفته شده از تفسير قرآن مهر، ج22، ص 401