سوره ماعون
ماعون به معني نيکي، زکات و آنچه از اسباب و اثاثيه منزل که مي‌شود آنرا به عاريه داد.[1]
مفهوم کلي سوره
اسامي سوره
ماعون، أرأيت، دين، يتيم، تکذيب.[3]
علت نام‌گذاري
«سوره ماعون»؛ اين کلمه آخرين کلم? سوره ماعون است و در هيچ جاي قرآن غير از اين سوره به کار نرفته است. اکثر مصاحف و کتب تفسيري از اين اسم براي شناساندن اين سوره استفاده کرده اند.[4]
«سوره أرأيت»؛ تنها سوره‌اي است که با اين عبارت شروع شده است و در کلام ابن‌عباس و برخي مصاحف و کتب تفسيري از اين نام استفاده شده است.[5]
«سوره دين»؛ اين کلمه در آي? اول اين سوره آمده است و در برخي از مصاحف و کتب تفسيري به اين اسم اشاره شده است.[6]
«سوره يتيم»؛ اين کلمه در آي? دوم اين سوره آمده است، بقاعي در نظم‌الدرر اين سوره را به اين نام ناميده است.[7]
«سوره تکذيب»؛ اين اسم به خاطر وجود «يکذّب» در اين سوره مي باشد و تعدادي از مفسرين در آثار خود از اين سوره به اين نام ياد کرده‌اند.[8]
تعداد آيات
سوره ماعون هفت آيه دارد.[9]
تعداد کلمات
سوره ماعون بيست‌و‌پنج کلمه دارد.[10] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره ماعون صدوبيست‌وپنج حرف دارد.[11] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
محتوا و موضوعات
در سوره معاد صفات و اعمال منكران قيامت در پنج مرحله بيان شده، كه آنها به خاطر تكذيب اين روز بزرگ چگونه از انفاق در راه خدا، كمك به يتيمان، و مسكينان. سرباز مى‌زنند، و چگونه در مورد نماز مسامحه‌كار و رياكارند، و از كمك به نيازمندان رويگردانند.[13]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
در حديث ابى‌بن‌كعب است كه هر كس سوره ماعون را قرائت كند خدا او را مى‌آمرزد، اگر زكاتش را داده باشد.
عمروبن‌ثابت از امام باقر عليه‌السلام روايت كرده كه «هر كس أَ رَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ را در نمازهاى واجب و نافله‌اش بخواند خدا نماز و روزه او را قبول فرموده، و به آنچه از او در دار دنيا سر زده است او را محاسبه نكند».[14]
محل نزول
سوره ماعون مكّى است، و ضحاك گويد مدنى است و گفته‌اند كه بعضى از آن مكّى و بعضى هم مدنى است.[15]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره ماعون در ما بين ابتداء وحى و هجرت مسلمين به حبشه است و بعد از سوره تكاثر نازل شده است.
فضاي نزول
با توجه به اختلافي که در مکي و مدني بودن سوره ماعون وجود دارد، اگر اين سوره را نازل شده در فضاي مدينه و زمان برپايي حکومت اسلامي بدانيم اين سوره تهديد براي كسانى است كه خود را مسلمان معرفى كرده‌اند ولى متخلق به اخلاق منافقين‌اند، از قبيل سهو از نماز، و ريا كردن در اعمال، و منع ماعون، كه هيچ يك از اينها با ايمان به روز جزا سازگارى ندارد.[16]
اما اگر قول به مکي بودن اين سوره صحيح باشد، نزول اين سوره در مورد کفار و مشرکان مکه است که در ظاهر و پوشش بعضي از کارهاي خير و عام‌المنفعه قصد خودنمايي و به دست آوردن موقعيت‌هاي اجتماعي بيشتري براي خودشان بودند.
بعضى گفته‌اند: اين سوره دربار? ابوسفيان نازل شده كه هر روز دو شتر بزرگ نحر مى‌كرد، و خود و اطرافيان يارانش از آن استفاده مى‌نمودند اما روزى يتيمى آمد و تقاضاى چيزى كرد او با عصايش بر او زد و او را دور كرد. بعضى ديگر گفته‌اند كه آيه درباره وليدبن‌مغيرة يا عاص‌بن‌وائل نازل شده است.[17]
ترتيب در مصحف
سوره ماعون صدوهفتمين سوره در چينش كنونى قرآن به شمار مي آيد.[18]
ترتيب بر اساس نزول
سوره ماعون هفدهمين سوره در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره تكاثر نازل شده است.[19] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
خداوند سبحان نعمتش را بر قريش در سوره قريش ياد فرمود، سپس در سوره ماعون تعجب فرموده از تكذيب ايشان با نعمت بزرگى كه بر ايشان ارزاني داشته است.[20]
ويژگي
سوره ماعون از سور مفصلات مي باشد[21] ابن قتيبه مي گويد: ... مفصلات سوره هاي کوچکي هستند که بعد از سور مثاني آمده اند اينکه چرا اين سوره ها را مفصل ناميده اند به خاطر کوتاه بودن آنها و اينکه بسيار به واسطه بِسْمِ اللّ?هِ الرَّحْم?نِ الرَّحِيمِ از يكديگر جدا شده‌اند.[22]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[23]
قرآن كريم در سوره ماعون به آثار انكار معاد در زندگى اجتماعى اشاره مى‌كند و با هشدار به رياكاران و سهل‌انگاران در نماز اعمال آنان را بي‌اثر و موجب عذاب مي‌داند.[24]
[1]فرهنگ ابجدي، متن، ص 133.
[2]تفسير قرآن مهر، ج22، ص: 355
[3]التحرير و التنوير، ج30، ص: 494
[4]أسماء سور القرآن و فضائلها، ص 563.
[5]همان، ص 564.
[6]همان، ص 565.
[7]همان.
[8]همان، ص 566.
[9]الكشف و البيان، ج10، ص 304
[10]همان.
[11]همان.
[12]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 356
[13]تفسير نمونه، ج27، ص 356
[14]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج27، ص 301
[15]همان
[16]ترجمه تفسير الميزان، ج20، ص 633 با اندکي تغيير و تصرف.
[17]تفسير نمونه، ج27، ص 356.
[18]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 355
[19]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 135
[20]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج27، ص 301
[21]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[22]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[23]همان
[24]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 357