سوره شمس
شمس به معني خورشيد است. اين كلمه سى‌وسه بار در قرآن مجيد آمده و قرآن به ذكر آن اهميت بسيار قائل است.[1]
مفهوم کلي سوره
علت نام‌گذاري
«سوره شمس»؛ نام اصلي اين سوره «شمس» (خورشيد) كه از آي? اول آن گرفته شده است.
«سوره ناقه» و «سوره صالح»؛ ناقه (شتر) و صالح (نام پيامبر قوم ثمود) كه اين‌دو نام نيز از آي? سيزدهم اين سوره گرفته شده‌اند كه داستان قوم ثمود و شتر معجزه‌آسا و صالح پيامبرعليه‌السلام را بيان مى‌كند.[5]
«سوره والشمس و ضحها»؛ نام‌گذاري سوره به عبارت آغازين آن که در لسان بعضي روايات هم آمده است.[6]
تعداد آيات
سوره شمس پانزده آيه دارد.[7]
تعداد کلمات
سوره شمس پنجاه‌وچهار کلمه دارد.[8] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره شمس دويست‌وچهل‌وهفت حرف دارد.[9] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
دو هدف اساسى سوره شمس عبارت‌اند از:
الف) بيان اهميت تزكي? نفس و رشد و پاكى روح انسان؛
ب) بيان سرگذشت قوم ثمود، براى عبرت‌آموزى از آن.[10]
محتوا و موضوعات
سوره شمس كه در حقيقت سوره تهذيب نفس و تطهير قلوب از ناپاكي‌ها و ناخالصي‌ها است، بر محور همين معنى دور مى‌زند، منتها در آغاز سوره به يازده موضوع مهم از عالم خلقت و ذات پاك خداوند براى اثبات اين معنى كه فلاح و رستگارى در گرو تهذيب نفس است قسم ياد شده، و بيشترين سوگندهاى قرآن را به طور جمعى در خود جاى داده است.
و در پايان سوره به ذكر نمونه‌اى از اقوام متمرد و گردنكش كه به خاطر ترك تهذيب نفس در شقاوت ابدى فرو رفتند، و خداوند آنها را به مجازات شديدى گرفتار كرد، - يعنى قوم ثمود- مى‌پردازد، و با اشاره كوتاهى به سرنوشت آنها سوره را پايان مى‌دهد.
در حقيقت اين سوره كوتاه يكى از مهمترين مسائل سرنوشت‌ساز زندگى بشر را بازگو مى‌كند، و نظام ارزشى اسلام را در مورد انسانها مشخص مى‌سازد.[11]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب از پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله روايت كرده كه فرمود: «هر كس سوره شمس را قرائت كند مثل آن است كه صدقه داده است هر چيزى را كه خورشيد و ماه بر آن تابيده است».
معاويه‌بن‌عمار از امام صادق عليه‌السلام روايت نموده است: «كسى كه سوره و الشمس و ضحاها و سوره و الليل اذا يغشى و سوره و الضحى، و سوره الم نشرح را در روز و شبش بسيار بخواند، در حضور او هيچ چيز نماند مگر اينكه روز قيامت به نفع او گواهى دهد؛ حتى موى او و پوست او و گوشت و خون و رگها و عصب و استخوان او و تمام آنچه از زمين رويد، و پروردگار عالم تبارك و تعالى گويد: قبول كردم شهادت شما را براى بنده‌ام و پذيرفتم آن را براى او، او را به بهشت‌هاى من ببريد تا هر كدام را دوست داشت انتخاب كند، پس آن را به او بدون هيچ منتى بدهيد و اين رحمت و فضل من بر اوست، پس گوارا باد، گوارا باد بر بنده‌ام».[12]
محل نزول
سوره شمس در مكه بر پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله نازل شده است.[13]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره شمس بعد از اسراء و قبل از هجرت پيامبر به مدينه است و بعد از سوره ذاريات نازل شده است.[14]
فضاي نزول
سوره شمس که در فضاي مکه نازل شده است در واقع هشداري است به مشرکان و حتي مسلمانان مکه که مواظب اعمال خودشان باشند زيرا که اعمال است که انسان را سعادتمند و يا اهل شقاوت مي‌کند. اگر انسان از پليديها دوري نکند باطنش به مرور زمان آلوده مي‌گردد هر قدر بيشتر آلوده‌اش كند، محروميتش بيشتر مى‌شود، و آن گاه به عنوان شاهد داستان ثمود را ذكر مى‌كند كه به جرم اينكه پيامبرشان حضرت صالح عليه‌السلام را تكذيب كرده، ناقه‌اى را كه مامور به حمايت از آن بودند كشتند، به عذاب استيصال و انقراض مبتلا شدند، و با نقل اين داستان به اهل مكه تعريض و توبيخ مى‌كند.[15]
ترتيب در مصحف
سوره شمس نودويكمين سوره در چينش كنونى قرآن به شمار مي آيد.[16]
ترتيب بر اساس نزول
سوره شمس بيست‌وششمين سوره در ترتيب نزول مي‌باشد و بعد از سوره قدر نازل شده است.[17] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
چون خداوند متعال سوره بلد را به ذكر مؤصده پايان داد در سوره شمس بيان نمود كه نجات و رستگارى از آتش بر افروخته براى آنست كه نفس خويش را از اخلاق رذيله تزکيه نمايد، و آن را به اينكه قسم ياد كرد بر آن مؤكّد كرد.[18]
ويژگي
سوره شمس در حقيقت سوره تهذيب نفس و تطهير قلوب از ناپاكي‌ها و ناخالصي‌ها است.[19]
سوگندهاى پى در پى و مهمى كه در آغاز اين سوره آمده، به يك حساب" يازده" سوگند و به حساب ديگر" هفت" سوگند است، و بيشترين تعداد سوگندهاى قرآن را در خود جاى داده، و به خوبى نشان مى‌دهد كه مطلب مهمى در اينجا مطرح است، مطلبى به عظمت آسمانها و زمين و خورشيد و ماه، مطلبى سرنوشت‌ساز و حيات‌بخش.[20]
سوره شمس از سور مفصلات مي باشد[21] ابن قتيبه مي گويد: ... مفصلات سوره هاي کوچکي هستند که بعد از سور مثاني آمده اند اينکه چرا اين سوره ها را مفصل ناميده اند به خاطر کوتاه بودن آنها و اينکه بسيار به واسطه بِسْمِ اللّ?هِ الرَّحْم?نِ الرَّحِيمِ از يكديگر جدا شده‌اند. [22]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[23]
[1]قاموس قرآن، ج4، ص 67
[2]تفسير قرآن مهر، ج22، ص: 223
[3]همان
[4]التحرير و التنوير، ج30، ص 322
[5]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 223
[6]همانند روايت منقول از امام صادق عليه‌السلام در مجمع‌البيان في تفسيرالقرآن، ج10، ص 752
[7]الكشف و البيان، ج10، ص 212
[8]همان
[9]همان
[10]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 224
[11]تفسير نمونه، ج27، ص 36
[12]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج27، ص 108
[13]همان
[14]حجةالتفاسير و بلاغ‌الإكسير، مقدمه‌اول، ص 33
[15]ترجمه تفسيرالميزان، ج20، ص 496 با تغيير و تصرف
[16]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 223
[17]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 135
[18]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج27، ص 109
[19]تفسير نمونه، ج27، ص 36
[20]همان، ص 38
[21]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[22]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[23]همان