سوره معارج
معارج جمع معرج محل عروج مثل نردبان[1]
مفهوم کلي سوره
اسامي سوره
معارج، سأل سائل، واقع.[3]
علت نام‌گذاري
«سوره معارج»؛ به خاطر وجود اين عبارت در آي? سوم اين سوره مي‌باشد.
«سوره سأل سائل، سوره واقع»؛ اين نام ها از آي? اول اين سوره گرفته شده‌اند.[4]
تعداد آيات
سوره معارج چهل وچهار آيه دارد.[5]
تعداد کلمات
سوره معارج دويست وشانزده کلمه دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
تعداد حروف سوره معارج هزاروشصت ويک حرف دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
مهم‌ترين هدف سوره معارج يادآورى قيامت و عذاب الهى و هشدار كافران باشد.[8]
محتوا و موضوعات
سوره معارج داراى چهار بخش است:
بخش اول: از عذاب سريع كسى سخن مى‌گويد كه بعضى از گفته‌هاى پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله را انكار كرد، و گفت اگر اين سخن حق است عذابى بر من نازل شود و نازل شد. (آيات اول تا سوم)
بخش دوم: بسيارى از خصوصيات قيامت و مقدمات آن و حالات كفار در آن روز آمده است. (آيات چهارم تا هجدهم)
بخش سوم: اين سوره بيانگر قسمتهايى از صفات انسانهاى نيك و بد است كه او را بهشتى يا دوزخى مى‌كند. (آيات نوزدهم تا سي‌وچهارم)
بخش چهارم: شامل انذارهايى است نسبت به مشركان و منكران، و بار ديگر به مساله رستاخيز برمى‌گردد و سوره را پايان مى‌دهد.[9]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب از پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله نقل کرده که فرمود: «و كسى که سوره سَأَلَ سائِلٌ را قرائت کند خداوند ثواب كسانى كه رعايت امانت و عهدشان نموده و ثواب كسانى كه نمازشان را محافظت نموده‌اند را به او عطا مي‌کند».
جابر از امام باقر عليه‌السلام روايت نموده كه فرمود: «هر كه قرائت سوره معارج را ادامه دهد خداوند در روز قيامت از گناه عملش نمى‌پرسد و او را در بهشت با محمّد صلي‌الله‌عليه‌وآله ساكن نمايد».[10]
محل نزول
سوره معارج مكّى است حسن گويد: اين سوره مكّي است مگر آي? «وَ الَّذِينَ فِي أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ» كه در مدينه نازل شده است.[11]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره معارج بعد از اسراء و قبل از هجرت پيامبر به مدينه است و بعد از سوره حاقّه نازل شده است.[12]
فضاي نزول
فضاي سوره معارج فضاي انکار است انکار کفار و منافقين نسبت به قيامت و عذاب آن، يا نسبت به نبوت پيامبر اسلام و جانشيني حضرت علي عليه‌السلام و تقاضاي عذاب از پيامبر.
خداوند متعال در جواب آنها در اين سوره، روز قيامت را به آن عذاب‌هايى كه در آن براى كفار آماده شده توصيف مي‌کند، و از همان آغاز، سخن از عذاب دارد. و سؤال سائلى را حكايت مى‌كند كه از عذاب الهى كفار پرسيده، و اشاره مى‌كند به اينكه اين عذاب آمدنى است، و هيچ مانعى نمى‌تواند از آمدنش جلوگيري کند، و نيز عذابى است نزديك، نه دور كه كفار مى‌پندارند، آن گاه به صفات آن روز و عذابى كه براى آنان تهيه شده پرداخته، و مؤمنين را كه به انجام وظائف اعتقادى و عملى خود مى‌پردازند استثنا مى‌كند.[13]
ترتيب در مصحف
سوره معارج هفتادمين سوره در چينش كنونى قرآن به شمار مي آيد.[14]
ترتيب بر اساس نزول
سوره معارج هفتادونهمين سوره در ترتيب نزول مي‌باشد و بعد از سوره حاقّه نازل شده است.[15] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
چون خداوند سوره حاقّه را به وعيد كفّار پايان داد سوره معارج را به مانند آن افتتاح نمود.[16]
ويژگي
سوره معارج از سور مفصلات مي باشد[17] ابن قتيبه مي گويد: ... مفصلات سوره هاي کوچکي هستند که بعد از سور مثاني آمده اند اينکه چرا اين سوره ها را مفصل ناميده اند به خاطر کوتاه بودن آنها و اينکه بسيار به واسطه بِسْمِ اللّ?هِ الرَّحْم?نِ الرَّحِيمِ از يكديگر جدا شده‌اند. [18]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[19]
شکل و سياق آيات سوره معارج به گونه‌اي است که برخي از مفسرين تمام آنرا مکي و برخي ديگر تمام آنرا مدني و برخي ديگر مشترک بين دو شهر مي‌دانند.
[1]قاموس قرآن، ج4، ص: 313
[2]تفسير قرآن مهر، ج21، ص: 227
[3]همان، ص229
[4]همان
[5]التفسير الكبير: تفسير القرآن العظيم (الطبرانى)، ج6، ص 345
[6]همان
[7]همان
[8]تفسير قرآن مهر، ج21، ص229
[9]تفسير نمونه، ج25، ص3
[10]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج25، ص291
[11]همان
[12]حجةالتفاسير و بلاغ‌الإكسير، مقدمه‌اول، ص30
[13]ترجمه تفسير الميزان، ج20، ص4 با تغيير و تصرف
[14]تفسير قرآن مهر، ج21، ص229
[15]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[16]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج25، ص291
[17]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[18]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[19]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34