سوره غافر
غافر به معني آمرزنده و پوشاننده مي باشد.
مفهوم کلي سوره
نشانه‌هاى توحيد و دلايل بطلان شرك؛
عذاب رستاخيز و گفت‌وگوهاى دوزخيان؛
نام‌هاى نيكوى الهى و پيام اميدبخش او؛
داستان برخى پيامبران و ماجراى مؤمن آل فرعون.[1]
علت نام‌گذاري
«سوره غافر»؛ سبب نام‌گذارى اين سوره به «غافر» آي? سوم آن است كه از خدا با صفت «غافر» (بخشند? گناه و خطاپوش) ياد شده است.
«سوره مؤمن»؛ به مناسبت آي? بيست‌وهشتم سوره غافر كه داستان مؤمن آل‌فرعون در آن آمده، اين سوره به نام «مؤمن» ناميده شده است.
«سوره طول»؛ به مناسبت آي? سوم كه در آن واژه‌ى «الطول» (فضل و رحمت فراوان) آمده است به اين نام خوانده شده است.
«سوره حم أولي»؛ از آن جا كه سوره غافر اولين سوره‌اى است كه با حروف «حم» شروع مى‌شود «حم اولى» خوانده مى‌شود.[4]
«سوره حم مؤمن»؛ اين تعبير در برخي روايات از پيامبر گرامي اسلام وارد شده است.[5]
تعداد آيات
سوره غافر هشتادوپنج آيه دارد.[6]
تعداد کلمات
سوره غافر هزاروصدونودونه كلمه دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره غافر چهارهزارونهصد وشصت حرف دارد.[8] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
هدف‌هاى اساسى سوره غافر عبارت‌اند از:
1. يادآورى توحيد و اسماى حسناى الهى (يعنى نام‌هاى نيكوى خدا)؛
2. يادآورى رستاخيز.[9]
محتوا و موضوعات
محتواى سوره غافر را مى‌توان در شش بخش خلاصه كرد:
بخش اول كه آغاز سوره را تشكيل مى‌دهد توجهى است به خداوند و قسمتى از اسماء حسناى او، مخصوصا آنچه خوف و رجاء را در دلها برمى‌انگيزد مانند «غافرالذنب و شديدالعقاب».
بخش دوم تهديدهايى است نسبت به كافران جبار پيرامون عذاب‌هاى اين جهان همانند آنچه اقوام سركش پيشين به آن گرفتار شدند، و عذاب‌هاى قيامت با ذكر خصوصيات و جزئيات آن.
بخش سوم پس از مطرح كردن داستان موسى عليه‌السلام و فرعون سخن را به مؤمن آل فرعون سوق مى‌دهد و بخش وسيعى از سوره را به شرح گفتگوهاى اين مرد هوشمند شجاع با فرعونيان اختصاص مى‌دهد.
بخش چهارم باز مطلب را به صحنه‌هايى از قيامت مى‌كشاند تا دلهاى خفتگان را بيدار كند.
در بخش پنجم مساله توحيد و شرك را كه مهمترين مساله زندگى انسان است به ميان آورده، و قسمتى از نشانه‌هاى توحيد و دلائل بطلان شرك را مطرح مى‌كند.
در بخش ششم كه آخرين بخش اين سوره است ضمن دعوت پيامبر به صبر و شكيبايى خلاصه‌اى از آنچه در بخشهاى ديگر اين سوره گذشت از مسائل مربوط به مبدء و معاد و عبرت گرفتن از سرنوشت پيشينيان و تهديد مشركان لجوج و ذكر گوشه‌اى از نعمتهاى الهى را بيان داشته و سوره را پايان مى‌دهد.[10]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «كسى كه دوست دارد در باغهاى بهشت بگردد پس سوره‌هايى را كه اول آنها به (حم) آغاز مى‌شود در نماز شب بخواند».
انس‌بن‌مالك از رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله روايت كرده كه فرمود: «سوره‌هايى كه اول آنها (حم) است ديباج قرآن مى‌باشند».
ابن‌عباس از پيغمبر خاتم صلي‌الله‌عليه‌وآله نقل كرده كه فرمود: «هر چيزى داراى زبده و جوهريست و زبده قرآن سوره‌هاى (حم) است».
ابن‌مسعود از پيغمبر صلي‌الله‌عليه‌وآله آورده كه گفت: «هر زمانى كه در سوره‌هاى (حم) قرار گرفته و دقيق شدم گويا در باغهاى خرم و لطيف قرار گرفته و دقيق شدم».
ابى‌بن‌كعب گويد رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «هر كه سوره (حم مؤمن) را بخواند، روح همه پيامبران و صديقان و مؤمنان بر او نماز گزارده و براى وى طلب آمرزش كنند».
ابوبصير از حضرت صادق عليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: «سوره‌هاى (حم)، «ريحان» قرآن هستند، پس خدا را ستايش و سپاس كنيد با حفظ كردن و خواندن آنها، همانا بنده وقتي برخيزد و سوره‌هاى (حم) را بخواند، از دهان او بويى كه خوشتر از مشك و عنبر است خارج شود، و خداوند بر تلاوت‌كننده آن و خواننده آن و همسايگان و دوستان و آشنايان او رحم مى‌كند، و هر كسى را كه با اظهار دوستى به او نزديكى مى‌كند مي‌آمرزد، و در روز قيامت عرش و كرسى و فرشتگان مقرب الهى براى او استغفار مى‌كنند».
ابو‌صباح از حضرت باقر عليه‌السلام آورده كه فرمود: «هر كه بخواند (حم مؤمن) را در هر سه مى‌آمرزد خدا براى او از گناهانش آنچه گذشته و آنچه خواهد آمد و تقوى را همراه او كرده و آخرت او را از دنياى او بهتر مى‌كند».[11]
محل نزول
«ابن عباس» و «قتاده» گفته‌اند كه سوره غافر تماما (به غير از دو آيه از (إِنَّ الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللَّهِ- آيه 56) تا (لا يَعْلَمُونَ- آيه 57) كه در مدينه نازل شده‌اند) مكى مى‌باشد.
و «حسن» گويد: اين سوره تماما در مكه نازل شده به غير از آيه (وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ)، «و تسبيح گوى بحمد پروردگارت شامگاهان و بامداد- آيه 55» كه در مدينه نازل شده است، زيرا مراد از (عشى) نماز مغرب و از (ابكار) نماز صبح است و اين هر دو در مدينه واجب شده‌اند.[12]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره غافر بعد از اسراء و كمى قبل از هجرت پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله به مدينه است و بعد از سوره زمر نازل شده است.[13]
فضاي نزول
فضاي نزول سوره غافر هم همانند ساير سوره‌هاي مکي فضايي اعتقادي و براي محکم کردن مباني اصول ديني و فکري مسلمانان مي‌باشد.
همچنين به نظر مى‌رسد بيان حال مؤمن آل فرعون در اين سوره يك برنامه آموزشى حساب شده براى گروهى از مسلمانان مكه بوده است كه در عين ايمان آوردن به پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله روابط دوستانه خود را ظاهرا با دشمنان سرسخت و لجوج حفظ مى‌كردند تا سنگرى باشند براى روز خطر، و مى‌گويند ابوطالب عموى پيامبر در همين زمره بوده است. [14]
ترتيب در مصحف
سوره غافر چهلمين سوره در چينش كنونى قرآن به شمار مي آيد.[15]
ترتيب بر اساس نزول
سوره غافر، شصتمين سوره در ترتيب نزول است و بعد از سوره زمر نازل شده است.[16] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
مناسبت سوره غافر با آخر سوره زمر در اين است که چون در آنجا حال کافران و حال مومنان را ذکر کرد در اينجا ذکر فرمود که او «غافرالذنب و قابل‌التوب» است تا دعوتي از کافر به ايمان و کنده شدن او از آنچه که در آن بوده است باشد، و اينکه باب توبه باز است.[17]
ويژگي
سوره مؤمن نخستين سوره از" حواميم" است (حواميم هفت سوره از قرآن است كه با" حم" شروع مى‌شود و پشت سر هم قرار گرفته و همه از سوره‌هاى مكى است).[18] سور حواميم عبارتند از: مؤمن، فصلّت، شوري، زخرف، دخان، جاثيه و احقاف.[19]
پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله مي فرمايند: هر چيزى را ميوه‌ايست و ميوه قرآن حواميم است چه اين سوره‌ها روضه هاى زيبا و معمورند كه متصلند بيكديگر هر كه خواهد در مرغزار بهشت چرا كند بايد كه حواميم بخواند. [20] و حاكم از ابن مسعود آورده كه گفت: حواميم ديباى قرآن است.[21] پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) در حديثي فرمود: مَثَل سوره هاي حم دار در قرآن، مثل لباس حرير در ميان لباس ها است.[22]
[1]تفسير قرآن مهر، ج18، ص 111
[2]همان، ص 113
[3]تفسير القرآن العزيز المسمى تفسير عبدالرزاق، ج2، ص 145
[4]تفسير قرآن مهر، ج18، ص 113
[5]التحرير و التنوير، ج24، ص 141
[6]الكشف و البيان، ج8، ص 261
[7]همان
[8]همان
[9]تفسير قرآن مهر، ج18، ص 114
[10]تفسير نمونه، ج20، ص 5
[11]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج21، ص 225-224
[12]همان
[13]حجة التفاسير و بلاغ الإكسير، مقدمه‌اول، ص 25
[14]تفسير نمونه، ج20، ص 4 با اندکي تصرف
[15]تفسير قرآن مهر، ج18، ص 113
[16]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 136
[17]البحر المحيط فى التفسير، ج9، ص 232
[18]تفسير نمونه، ج20، ص 3
[19]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 313
[20]منهج الصادقين فى إلزام المخالفين، ج8، ص 123
[21]ترجمه الإتقان فى علوم القرآن، ج1، ص 200
[22]روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن، ج17، ص2