سوره احزاب
احزاب جمع حزب به معنى دسته‌هاست... «احزاب» يازده مرتبه در قرآن مبين آمده و همه در مقام ذمّ است و مراد از آنها دسته‌هاى اهل كتاب و مشركين و تكذيب كنندگان پيامبران است.[1]
مفهوم کلي سوره
ساماندهى زندگى اجتماعى مسلمانان با بيان قوانين؛
پاكسازى خرافات جاهليت از ميان مسلمانان؛
آموزه‌هاى نظامى جنگ احزاب و بنى‌قريظه؛
خاتميت پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله و الگو بودن ايشان؛
پاكى و عصمت اهل بيت عليهم‌السلام؛
آداب معاشرت و حجاب زنان.[2]
اسامي سوره
احزاب
علت نام‌گذاري
«سوره احزاب» تنها نام اين سوره، احزاب به معناى حزب‌ها و گروه‌هاست، و سبب نام‌گذارى آن، آيات بيست و بيست ودوم اين سوره است كه در آنها سخن از احزاب و گروه‌ها گفته شده است.[3]
تعداد آيات
سوره احزاب هفتادوسه آيه دارد.[4]
تعداد کلمات
سوره احزاب هزارودويست‌وهشتاد کلمه دارد.[5] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره احزاب پنج‌هزاروهفتصدونود حرف دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
اساسى‌ترين هدف‌هاى سوره احزاب عبارت‌اند از:
1. سازماندهى زندگى اجتماعى مسلمانان با بيان مقررات و قوانين زندگى براى آنان؛
2. هدايت مسلمانان در دور? سخت هجوم مشركان و خيانت يهوديان طى دو جنگ احزاب و بنى‌قريظه؛
3. مبارزه با رسوبات خرافات جاهلى در ميان مسلمانان.[7]
محتوا و موضوعات
سوره احزاب يكى از پربارترين سوره‌هاى قرآن مجيد است، و مسائل متنوع و بسيار مهمى را در زمينه اصول و فروع اسلام تعقيب مى‌كند.
بحثهايى را كه در اين سوره آمده است مى‌توان به هفت بخش تقسيم كرد:
بخش اول سرآغاز سوره است كه پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله را به اطاعت خداوند و ترك تبعيت از كافران و پيشنهادهاى منافقان دعوت مى‌كند، و به او اطمينان مى‌دهد كه در برابر كارشكنيهاى آنها از وى حمايت خواهد فرمود.
بخش دوم به پاره‌اى از خرافات زمان جاهليت مانند مساله ظهار كه آن را وسيله طلاق و جدايى زن و مرد از هم مى‌دانستند، و همچنين مساله پسرخواندگى (تبنى) اشاره كرده و قلم بطلان بر آنها مى‌كشد، و پيوندهاى خويشاوندى را در پيوندهاى واقعى و طبيعى منحصر مى‌سازد.
بخش سوم كه مهمترين بخش اين سوره است مربوط به جنگ احزاب و حوادث تكان دهنده آن، و پيروزى اعجاز آميز مسلمين بر كفار، و كارشكني‌ها و بهانه‌جوئي‌هاى گوناگون منافقان و پيمان‌شكنى آنان مى‌باشد، و در اين زمينه دستورهاى جامع و جالبى بيان شده است.
بخش چهارم مربوط به همسران پيامبر است كه بايد در همه چيز الگو و اسوه براى زنان مسلمان باشند، و در اين زمينه دستورات مهمى به آنها مى‌دهد.
بخش پنجم به داستان زينب‌دخترجحش كه روزى همسر زيد پسر خوانده پيغمبر صلي‌الله‌عليه‌وآله بود و از او جدا شد، به فرمان خدا با پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله ازدواج كرد و دستاويزى براى منافقان گشت قرآن در اين زمينه پاسخ كافى به بهانه‌جويان مى‌دهد.
بخش ششم از مساله حجاب سخن مى‌گويد كه با بخشهاى گذشته نيز رابطه نزديك دارد و همه زنان با ايمان را به رعايت اين دستور اسلامى توصيه مى‌كند.
بخش هفتم كه آخرين بخش را تشكيل مى‌دهد، اشاره‌اى به مساله مهم معاد دارد، و راه نجات در آن عرصه عظيم و همچنين مساله امانت دارى بزرگ انسان يعنى مساله تعهد و تعهد و تكليف و مسئوليت او را شرح مى‌دهد.[8]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب از پيغمبر صلى‌الله‌عليه‌وآله روايت نموده كه آن حضرت فرمود: «كسى كه سوره احزاب را قرائت نموده و آن را به خانواده خود و هر كس كه در تحت تملّك اوست تعليم نمايد خداوند متعال او را از عذاب قبر ايمنى دهد».
عبد اللَّه‌بن‌سنان از امام صادق عليه‌السلام روايت کرده كه فرمودند: «كسى كه زياد سوره احزاب را قرائت كند روز قيامت در همسايگى پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله و خاندان و همسران آن حضرت خواهد بود».[9]
محل نزول
سوره احزاب در مدينه بر پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله نازل شده است.[10]
زمان نزول
سوره احزاب در بين سال دوم تا پنجم هجرى نازل شده است.[11]
فضاي نزول
با توجه به اينکه سوره احزاب در مدينه و در ايام جنگ احزاب نازل شده است و حکومت نوپاي اسلامي در آن موقع در حال قدرت گرفتن بود فضاي نزول سوره فضايي آموزشي است آموزش احکام و اخلاق اسلامي و نيز بطلان خرافات دوران جاهلي و همچنين برخي وقايع و رويدادهاي همان زمان در اين سوره آمده است با توجه به تنوع مطالب اين سوره به طور کلي شان نزول‌هاي ريزتر اين سوره مطالب و محتويات ذيل مي‌باشد:
اول: پسرخوانده‌ها پسران واقعى نيستند، احكام پسران واقعى در حق آنها جارى نمى‌باشد، آنها را بايد با نام پدران اصلي‌شان صدا كرد.
دوم: پيامبر براى مؤمنان از خودشان مقدم‌تر است، زنان پيامبر مادران مؤمنان هستند، ازدواج با آنان حرام مى‌باشد حتى بعد از رحلت آن حضرت.
سوم: جريان جنگ احزاب به طور مفصل.
چهارم: اجلاء يهود بنى‌قريظه از مدينه و تصرف اراضى آنها.
پنجم: جريان زيد و زينب و طلاق زينب و اينكه خدا بعد از طلاق زيد زينب را به رسولش تزويج كرد تا مردم در تزويج زنان پسرخوانده‌ها بعد از طلاقشان محذورى نداشته باشند.
ششم: مطالب مفصلى درباره زنان رسول خدا صلى‌اللَّه‌عليه‌وآله در رابطه با محفوظ ماندن مقام رهبرى چنان كه خواهد آمد.
هفتم: آداب دخول و خروج به محضر رسول خدا صلى‌اللَّه‌عليه‌وآله.
هشتم: بررسى حالات و تفتين‌هاى منافقان مدينه و تهديد آنان به تبعيد و اعدام و تعقيب.
نهم: آي? امانت و حمل انسان امانت خدا را.[12]
ترتيب در مصحف
سوره احزاب در چينش كنونى قرآن، سى‌وسومين سوره به شمار مى‌آيد.[13]
ترتيب بر اساس نزول
سوره احزاب نودمين سوره در ترتيب نزول است و بعد از سوره آل عمران نازل شده است.[14] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
خداوند سبحان در پايان سوره سجده، پيامبر را به انتظار امر فرمود سپس در سوره احزاب وى را فرمان داد كه در انتظارش پرهيزگار و متقى باشد و او را از پيروى خط كفّار نهى نموده است.[15]
ويژگي
سوره احزاب از سور مثاني مي باشد مثاني سوره هايي هستند که بعد از سور مئين قرار گرفته اند و زير صد آيه دارند مانند اينکه سور مئين مبادي باشند و توالي آن مثاني آن فرض شده اند.[16]
سوره هاي مثاني عبارتند از: احزاب و حجّ و قصص و نمل و نور و انفال و مريم و عنکبوت و روم و يس و فرقان و حجر و رعد و سبأ و فاطر و إبراهيم و ص و محمد و لقمان و زمر.[17]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[18]
آي? مهم تطهير كه در مورد اهل‌البيت عليهم‌السلام و پاكى آنان نازل شده آي? سي‌ودوم همين سوره است و در اين سوره به داستان جنگ مهم احزاب اشاره شده است.[19]
[1]قاموس قرآن، ج2، ص 126
[2]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 297
[3]همان، ص 299
[4]الكشف و البيان، ج8، ص 5
[5]همان
[6]همان
[7]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 300
[8]تفسير نمونه، ج17، ص 184
[9]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج20، ص 3
[10]همان
[11]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 299
[12]تفسير احسن‌الحديث، ج8، ص 304 با اندکي تصرف در ابتداي عبارت
[13]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 299
[14]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[15]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج20، ص 3
[16]زاد المسير فى علم التفسير، ج4، ص 141
[17]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 313
[18]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[19]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 300