سوره نمل
نمل به معني مورچه مي باشد.[1]
مفهوم کلي سوره
علت نام‌گذاري
«سوره نمل»؛ نام‌گذارى اين سوره به «نمل» (مورچه) بدان سبب است كه در آي? هجده اين سوره از برخورد و گفت‌وگوى سليمان پيامبر با مورچگان سخن گفته شده است.[5]
«سوره سليمان»؛ به خاطر اينکه داستان ملک سليمان در هيج جاي ديگر قرآن به اين تفصيل نيامده است.[6]
«سوره طس»؛ حروف مقطعه «طس» فقط در اين سوره آمده است ضمن اينکه در روايتي از پيامبر صلي‌الله‌عليه‌و‌آله اين سوره به اين نام ناميده شده است.
«سوره هدهد»؛ به خاطر اينکه در آيه بيستم اين سوره نام هدهد آمده است و در غير اين سوره نيامده است.[7]
تعداد آيات
سوره نمل نودوسه آيه دارد.[8]
تعداد کلمات
سوره نمل هزارو(صد)وچهل‌ونه کلمه دارد.[9] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره نمل چهارهزاروهفتصدونودونه حرف دارد.[10] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه‌ها
محتوا و موضوعات
محتواى سوره نمل از نظر كلى همان محتواى سوره‌هاى مكى است، و از نظر اعتقادى بيشتر روى مبدء و معاد تكيه مى‌كند، و از قرآن و وحى و نشانه‌هاى خدا در عالم آفرينش و چگونگى معاد و رستاخيز، سخن مى‌گويد و از نظر مسائل عملى و اخلاقى، بخش قابل ملاحظه‌اى از سرگذشت پنج پيامبر بزرگ الهى، و مبارزات آنها با اقوام منحرف بحث مى‌كند، تا هم دلدارى و تسلى خاطر براى مؤمنانى باشد كه مخصوصا در آن روز در مكه در اقليت شديد قرار داشتند، و هم هشدارى باشد براى مشركان لجوج و بيدادگر كه سرانجام كار خويش را در صفحه تاريخ طاغيان گذشته ببينند، شايد بيدار شوند و به خود آيند.
يكى از امتيازات اين سوره بيان بخش مهمى از داستان سليمان و ملكه سبأ و چگونگى ايمان آوردن او به توحيد، و سخن گفتن پرندگانى همچون هدهد، و حشراتى همچون مورچه، با سليمان است.
اين سوره در بعضى از روايات به نام سوره سليمان آمده است، اين نام‌گذاري‌ها كه از تعليمات پيامبر صلي‌الله‌عليه‌و‌آله سرچشمه مى‌گرفته، گاهى بيانگر واقعيات مهمى است كه در شرايط عادى، مردم از آن غافلند.
ضمنا اين سوره از علم بى پايان پروردگار، و نظارت او بر همه چيز در عالم هستى، و حاكميت او در ميان بندگان كه توجه به آن، اثر تربيتى فوق‌العاده‌اى در انسان دارد سخن مى‌گويد. اين سوره با بشارت شروع مى‌شود، و با تهديد پايان مى‌يابد، بشارتى كه قرآن براى مؤمنان آورده، و تهديد به اينكه خداوند از اعمال شما بندگان غافل نيست.[12]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب مي‌گويد: پيامبر خدا فرمود: «هر كس طس سليمان را بخواند، اجر او ده حسنه است به عدد هر كس كه تصديق و تكذيب سليمان و هود و شعيب و صالح و ابراهيم را بكند، و از قبر خويش خارج مى‌شود، در حالى كه نداى «لا اله الا اللَّه» مي‌دهد».[13]
محل نزول
سوره نمل در مکه بر پيامبر صلي الله عليه وآله نازل شده است.[14]
زمان نزول
با توجه به اينکه سوره نمل بعد از سوره شعراء نازل شده است و زمان نزول سوره شعراء هم در سالهاي هجرت مسلمانان به حبشه و معراج پيامبر بوده است اين سوره هم در همان ايام نازل شده است.[15]
فضاي نزول
فضاي نزول سوره نمل انذار و تبشير مشرکان و مؤمنان بوده است كه؛ راه توحيد راه فطرت است و با نظام متقن جهان هماهنگ مى‌باشد و سبب سعادت انسان است، راه شرك و كفر با نظام جهان سازگار نيست و بيراهه رفتن است، بالاخره سبب خذلان دنيا و عذاب آخرت خواهد بود، براى اثبات اين مطلب عينيت‌هايى از قصص موسى، سليمان، صالح و لوط عليهم‌السلام كه هر يك شاهد صدق مطلب است نقل گرديده و در ضمن براهين متقنى بر توحيد و اينكه خلقت و تدبير از خداست بيان گشته است.[16]
ترتيب در مصحف
سوره نمل بيست‌وهفتمين سوره در چينش كنونى قرآن به شمار مي آيد.[17]
ترتيب بر اساس نزول
سوره نمل چهل‌وهشتمين سوره در ترتيب نزول مي‌باشد و پس از سوره شعراء نازل شده است.[18] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
نظر به اينكه سوره شعراء را به ذكر قرآن خاتمه داد، سوره نمل را نيز به ذكر قرآن آغاز كرده است.[19]
ويژگي
سوره نمل با حروف مقطع? «طس» شروع مى‌شود؛ آي? مشهور «أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ» در آي? شصت‌ويکم اين سوره قرار دارد؛ و در اين سوره دوبار «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» آمده است؛ يكى در اول سوره و يكى در آي? سي‌ام كه به نقل از نام? سليمان است.[20]
سوره نمل از سور طواسين است ابن مردويه از انس روايت کرده است که پيامبر صلي الله عليه و آله فرمودند:«خداوند از رائيات تا طواسين را به جاي انجيل به من عطا کرده است.»[21] (رائيات سوره هايي هستند که با «الر» و طواسين سوره هايي هستند که با «طس» و «طسم» شروع شده اند)
همچنين سوره نمل از سور مثاني مي باشد مثاني سوره هايي هستند که بعد از سور مئين قرار گرفته اند و زير صد آيه دارند مانند اينکه سور مئين مبادي باشند و توالي آن مثاني آن فرض شده اند.[22]
سوره هاي مثاني عبارتند از: احزاب و حجّ و قصص و نمل و نور و انفال و مريم و عنکبوت و روم و يس و فرقان و حجر و رعد و سبأ و فاطر و إبراهيم و ص و محمد و لقمان و زمر.[23]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[24]
آيات بيست‌وپنجم و بيست و ششم اين سوره سجده تلاوت دارد،
[1]قاموس قرآن، ج7، ص 113
[2]تفسير قرآن مهر، ج15، ص 141
[3]همان، ص 143
[4]احکام القرآن(ابن العربي)، ج3، ص 1448
[5]تفسير قرآن مهر، ج15، ص 143
[6]التحرير و التنوير، ج19، ص 21
[7]همان
[8]الكشف و البيان، ج7، ص 188
[9]همان
[10]همان
[11]تفسير قرآن مهر، ج15، ص 144
[12]تفسير نمونه، ج 15، ص391
[13]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج18، ص 75
[14]تفسير نمونه، ج15، ص387
[15]الموسوعة القرآنية، خصائص‌السور، ج6، ص 177
[16]تفسير أحسن‌الحديث، ج7، ص 427
[17]تفسير قرآن مهر، ج15، ص 143
[18]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[19]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج18، ص 75
[20]تفسير قرآن مهر، ج15، ص 144
[21]فتح القدير، ج2، ص 479
[22]زاد المسير فى علم التفسير، ج4، ص 141
[23]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 313
[24]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34