سوره حج
حج در لغت به معنى قصد پى در پى و در شريعت قصد خانه خداست براى انجام اعمال بخصوصي.[1]
مفهوم کلي سوره
دلايل منطقى آغازگر هستى؛
دلايل و شواهد فرجام هستى؛
آيين شكوه‌مند حج و فلسفه‌ى احكام آن؛
مراحل آفرينش انسان؛
سرگذشت عبرت‌آموز پيامبران الهى.[2]
اسامي سوره
حج
علت نام‌گذاري
«سوره حج»؛ تنها نام اين سوره «حجّ» است كه در اصل به معناى «قصد و آهنگ» است، ولى در اصطلاح به يكى از عبادت‌هاى اسلامى كه جزء فروع دين است گفته مى‌شود.[3]
تعداد آيات
سوره حج هفتادوهشت آيه دارد.[4]
تعداد کلمات
سوره حج هزارودويست‌و هفتاد ويك كلمه دارد.[5] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره حج پنج‌هزارونود وپنج حرف دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه‌ها
هدف‌هاى اساسى سوره حج عبارت‌اند از:
اشاراتى به مبدأ و قدرت مطلق خدا در دنيا و آخرت؛
اشاراتى به معاد و دلايل آن؛
بيان پاره‌اى از احكام و قوانين اسلامى براى مردم.[7]
محتوا و موضوعات
از نظر محتوا مطالب سوره حج را به چند بخش مى‌توان تقسيم كرد:
آيات فراوانى كه در زمينه معاد و دلائل منطقى آن، و انذار مردم غافل از صحنه‌هاى قيامت، و مانند آن است كه از آغاز اين سوره شروع مى‌شود و بخش مهمى از آن را در بر مى‌گيرد؛
بخش قابل ملاحظه‌اى نيز از مبارزه با شرك و مشركان، سخن مى‌گويد و با توجه دادن به آيات پروردگار در عالم هستى انسانها را متوجه عظمت آفريدگار مى‌سازد؛
بخشى از اين سوره نيز مردم را به بررسى سرنوشت عبرت‌انگيز گذشتگان و عذابهاى دردناك الهى كه بر آنها نازل شد دعوت كرده، از جمله سرنوشت قوم نوح و عاد و ثمود، و قوم ابراهيم و لوط، و قوم شعيب و موسى را يادآور مى‌شود؛
بخش ديگرى از آن پيرامون مساله حج و سابقه تاريخى آن از زمان ابراهيم عليه‌السلام و سپس مساله قربانى و طواف و مانند آن است؛
بخشى از آن هم پيرامون مبارزه در برابر ظالمان و پيكار با دشمنان مهاجم، است؛
و سرانجام قسمتى از آن پند و اندرزهايى است در زمينه‌هاى مختلف زندگى و تشويق به نماز و زكات و امر به معروف و نهى از منكر و توكل و توجه به خداوند.[8]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى بن كعب مي‌گويد: پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «هر كس سوره حج بخواند، ثواب حج و عمره تمام حج‌كنندگان و عمره‌كنندگان گذشته و آينده به او داده مى‌شود».
امام صادق عليه‌السلام فرمود: «هر كس سه روز يك بار اين سوره را بخواند، از سال خارج نمي‌شود ، مگر اينكه به زيارت خانه خدا برود و اگر در سفر بميرد، اهل بهشت خواهد بود».[9]
محل نزول
سوره حج بقول ابن عباس و عطا جز چند آيه‌اى از آن مكى است. حسن مى‌گويد: جز چند آيه‌اى از آن كه در سفر نازل شده، مدنى است. اين چند آيه را بعضى 6 و بعضى 4 آيه دانسته‌اند.[10]
زمان نزول
سوره حج در اوائل هجرت نازل گشته است، علامه طباطبايي با در نظر گرفتن آنچه گفته شد ترجيح مى‌دهد كه در فاصله هجرت و جنگ «بدر» نازل شده باشد و نشان مى‌دهد كه در آن وقت مشركان داراى شوكت بوده‌اند.[11]
فضاي نزول
با توجه به اينکه سوره حج در اوايل هجرت پيامبر اسلام به مدينه نازل شده است خداوند متعال اين سوره را در جواب مشرکين مکه که مي‌گفتند ديگر مسلمانان را به مکه راه نخواهيم داد فرستاد تا مسلمانان هم به آمادگي لازم براي مقابله با آنان بپردازند و براي جنگ و جهاد آماده بشوند و نيز ترغيب مسلماناني که هنوز در مکه بودند براي پيوستن به مهاجران مدينه، علاوه بر اينها با توجه به تشکيل شدن حکومت اسلامي پاره‌اي از احکام حج و قرباني و جهاد هم در اين سوره ذکر شده است.
ترتيب در مصحف
سوره حج در چينش كنونى قرآن بيست‌ودومين سوره به شمار مى‌آيد.[12]
ترتيب بر اساس نزول
سوره حج صدوچهارمين سوره در ترتيب نزول است و بعد از سوره نور نازل شده است.[13] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
قرآن کريم سوره انبياء را با دعوت به توحيد و اينكه پيامبر رحمةللعالمين است، تمام كرد. و سوره حج را با دعوت مردم به اجتناب از شرك و مخالفت دين، آغاز مى‌كند.[14]
ويژگي
سوره حج از سور مثاني مي باشد مثاني سوره هايي هستند که بعد از سور مئين قرار گرفته اند و زير صد آيه دارند مانند اينکه سور مئين مبادي باشند و توالي آن مثاني آن فرض شده اند.[15]
سوره هاي مثاني عبارتند از: احزاب و حجّ و قصص و نمل و نور و انفال و مريم و عنکبوت و روم و يس و فرقان و حجر و رعد و سبأ و فاطر و إبراهيم و ص و محمد و لقمان و زمر.[16]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[17]
از خصوصيات سوره حج دو سجده اي بودن آنست آيات هجده و هفتاد و هفت اين سوره داراي سجد? تلاوت مي باشند.
اين سوره به نام يكى از اعمال عبادى كه از فروع دين است، نام‌گذارى شده و از سوره‌هايى است كه برخى مضامين آن متناسب با سوره‌هاى مكى و برخى احكام آن (مثل اجاز? جنگ) متناسب با سوره‌هاى مدنى است؛ از اين رو برخى آن را سوره مشترك مكه و مدينه دانسته‌اند. [18]
[1]قاموس قرآن، ج2، ص105
[2]تفسير قرآن مهر، ج13، ص 243
[3]همان، ص 245
[4]الكشف و البيان، ج7، ص 5
[5]همان
[6]همان
[7]تفسير قرآن مهر، ج13، ص 246
[8]تفسير نمونه، ج14، ص 3
[9]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج16، ص 176
[10]همان
[11]تفسير أحسن‌الحديث، ج7، ص 3
[12]تفسير قرآن مهر، ج13، ص 245
[13]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[14]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج16، ص 176
[15]زاد المسير فى علم التفسير، ج4، ص 141
[16]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 313
[17]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[18]تفسير قرآن مهر، ج13، ص 246