سوره كافرون
کافرون جمع کافر، بكسى گفته ميشود كه وحدانيّت يا نبوت يا شريعت يا هر سه را انكار كند.[1]
مفهوم کلي سوره
توحيد عبادى؛
جداسازى راه مسلمانان از كافران.[2]
علت نام‌گذاري
«سوره کافرون»؛ نام کافرون از آي? اول سوره گرفته شده است که کافران به دستور خدا مورد خطاب قاطع پيامبر قرار مي‌گيرند که به هيچ عنوان بت‌هاي آنان را معبود نخواهد گرفت.[5]
«سوره يا أيها الکافرون»؛ نام‌گذاري سوره به عبارت آغازين آن که در لسان روايات هم بيشتر از اين نام استفاده شده است.[6]
«سوره جحد» چون جحد يعنى انكار، و كفر هم حقيقتش انكار و عناد استبه اين نام آمده است.[7]
«سوره مقشقشه»؛ در حديث است كه پيغمبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله به سوره قل يا ايها الكافرون و سوره قل هو اللَّه احد مقشقشتان مي‌گفت و آن دو را موسوم به اين نام نمودند براى آنكه آن دو سوره تالى و خواننده آن را از شرك و نفاق و تبرئه دور مي‌نمايد. مي‌گويند: تقشقش المريض من علّته هر گاه بهبودى و عافيت يابد، و قشقشَهُ يعنى او را خوب نمود.[8]
«سوره اخلاص»؛ اين سوره را اخلاص ناميده اند زيرا اين سوره درباره اخلاص عبادت و دين است همانطور که قل هو الله احد در اخلاص توحيد است.[9]
«سوره عبادت»؛ به خاطر اينکه اين سوره مشتمل بر امر الهي به پيامبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله است که به مشرکين اعلام نمايد که به هيچ عنوان بت‌ها و شريکانشان را عبادت نخواهد نمود.
«سوره دين»؛ به خاطر وجود و تکرار لفظ دين در آيه آخر اين سوره به اين نام ناميده شده است. [10]
«سوره منابذه»؛ منابذه به معني ترک از روي دشمني و تخاصم است زيرا که پيامبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله در اين سوره به کافران اعلام مي‌کند که از دين و عبادت معبودان آنها از روي دشمني، رويگردان است.
تعداد آيات
سوره کافرون شش آيه دارد.[11]
تعداد کلمات
سوره کافرون بيست‌وشش کلمه دارد.[12] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره کافرون نودوچهار حرف دارد.[13] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
هدف اصلى سوره کافرون، اعلام توحيد عبادى است.[14]
محتوا و موضوعات
خداوند متعال در سوره کافرون رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله را دستور مى‌دهد به اينكه برائت خود از كيش وثنيت و بت‌پرستي آنان را علنا اظهار داشته، و خبر دهد كه آنها نيز پذيراى دين وى نيستند، پس نه دين او مورد استفاده ايشان قرار مى‌گيرد، و نه دين آنان آن جناب را مجذوب خود مى‌كند، بنا براين نه كفار مى‌پرستند آنچه را كه آن جناب مى‌پرستد، و نه تا ابد آن جناب مى‌پرستد آنچه را كه ايشان مى‌پرستند، پس كفار بايد براى ابد از سازشكارى و مداهنه آن جناب مايوس باشند.[15]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
در حديث ابى‌بن‌كعب است كه كسى كه قرائت كند سوره قل يا ايها الكافرون را مانند آن است كه يک چهارم قرآن را قرائت كرده و مريدان شياطين از او دور مي‌شوند و از شرك مبرّا و از فزع و هول بزرگ در عافيت باشد.
از جبيربن‌مطعم روايت شده كه گويد: «رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله به من فرمود اي جبير! آيا دوست دارى اينكه هر گاه براى سفر بيرون رفتى از بهترين يارانت باشى؟ و بيشترين زاد و توشه را داشته باشي؟. گفتم بلى پدرم و مادرم به فدايت اى رسول خدا، فرمود اين پنج سوره قل يا ايها الكافرون، و اذا جاء نصر اللَّه و الفتح و قل هو اللَّه احد و قل اعوذ برب الناس را با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ در هر سوره بخوان». جبيربن‌مطعم مي‌گويد: من مال زياد نداشتم و با آنكه خدا مي‌خواست بيرون روم بيرون ميرفتم، پس من با همّت‌ترين آنها و پر زادترين آنها بودم تا از سفرم بر مي‌گشتم.
فروه‌بن‌نوفل اشجعى از پدرش روايت كرده كه او خدمت پيغمبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله آمده و گفت يا رسول اللَّه آمدم محضر شما براى اينكه مرا چيزى بياموزى كه در موقع خوابم بگويم، پيامبر فرمود: «آنگاه كه در خوابگاهت رفتى قل يا ايها الكافرون را بخوان، آن گاه بخواب بر پايان آن كه برائت و بيزارى از شرك است».
شعيب‌الحداد از امام صادق عليه‌السلام روايت كرده كه «پدرم مي‌فرمود: قل يا ايها الكافرون يك چهارم قرآن است و آن بزرگوار هر گاه از قرائت آن فارغ مي‌شد مي‌گفت: اعبد اللَّه وحده اعبد اللَّه وحده (عبادت مي‌كنم خدا را به يکتايي، عبادت مي‌كنم خدا را به يكتايى)».
هشام‌بن‌سالم از امام صادق عليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: «هر گاه گفتى لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ، پس بگو و ليكن اعبد اللَّه مخلصا له دينى، و هر گاه از آن فارغ شدى بگو دينى الاسلام دينى الاسلام دينى الاسلام، نمى‌پرستم آنچه شما ميپرستيد و ليكن مى‌پرستم خدا را از روى اخلاص دين من براى اوست، دين من اسلام است سه بار».
حسين‌بن‌ابى‌العلاء روايت كرده كه فرمود: «كسى كه قل يا ايها الكافرون و قل هو اللَّه احد را در نماز واجبى از واجباتش قرائت کند خدا او را و پدر و مادرش و فرزندانش را بيامرزد، و اگر شقى باشد از ديوان اشقياء محو و در ديوان سعداء نوشته شود و خدا او را سعيد زنده نمايد و شهيد بميراند و در زمره شهيدان مبعوث گرداند».[16]
محل نزول
سوره كافرون مكّى است و از نظر ابن عبّاس و قتاده مدنى است.[17]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره کافرون در ما بين ابتداء وحى و هجرت مسلمين به حبشه است و بعد از سوره ماعون نازل شده است.[18]
فضاي نزول
لحن سوره کافرون نشان مى‌دهد در زمانى نازل شده كه مسلمانان در اقليت بودند و كفار در اكثريت، و پيامبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله از ناحيه آنها سخت در فشار بود، و اصرار داشتند او را به سازش با شرك بكشانند، پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله دست رد بر سينه همه آنها مى‌زند، و آنها را به كلى مايوس مى‌كند، بدون آنكه بخواهد با آنها درگير شود.
اين سرمشقى است براى همه مسلمانان كه در هيچ شرائطى در اساس دين و اسلام با دشمنان سازش نكنند، و هر وقت چنين تمنايى از ناحيه آنها صورت گيرد آنها را كاملا مايوس كنند، مخصوصا در اين سوره دوبار اين معنى تاكيد شده كه من معبودهاى شما را نمى‌پرستم و اين تاكيد براى مايوس ساختن آنها است، همچنين دوباره تاكيد شده كه شما هرگز معبود من، خداى يگانه را نمى‌پرستيد و اين دليلى است بر لجاجت آنها، و سرانجامش اين است كه من و آئين توحيديم، و شما و آئين شرك آلودتان.[19]
ترتيب در مصحف
سوره کافرون صدونهمين سوره در چينش كنونى قرآن به شمار مي آيد.[20]
ترتيب بر اساس نزول
سوره کافرون هجدهمين سوره در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره ماعون نازل شده است.[21] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
خداى سبحان در سوره كوثر ياد کرد كه دشمنان پيامبرش او را عيب‌جويى كرده كه او ابتر و بلاعقب است، پس آنها را رد كرد و در سوره کافرون ياد نمود كه آنها از حضرت مداهنت و نرمش را خواستند، پس خدا او را امر فرمود كه از آنها برائت بجويد.[22]
ويژگي
سوره کافرون از سور مفصلات مي باشد[23] ابن قتيبه مي گويد: ... مفصلات سوره هاي کوچکي هستند که بعد از سور مثاني آمده اند اينکه چرا اين سوره ها را مفصل ناميده اند به خاطر کوتاه بودن آنها و اينکه بسيار به واسطه بِسْمِ اللّ?هِ الرَّحْم?نِ الرَّحِيمِ از يكديگر جدا شده‌اند.[24]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[25]
در حديثي از پيامبر اکرم صلي‌الله‌عليه‌وآله آمده است «كسى كه سوره قل يا ايها الكافرون را بخواند گويى ربع قرآن را خوانده است». اين ويژگي براي اين سوره شايد به خاطر آن است كه حدود يك چهارم قرآن مبارزه با شرك و بت‌پرستى است، و عصاره آن در اين سوره آمده است.[26]
[1]قاموس قرآن، ج6، ص: 122
[2]تفسير قرآن مهر، ج22، ص: 371
[3]التحرير و التنوير، ج30، ص 508.
[4]التفسير الكبير، ج32، ص: 323
[5]التفسير المنير فى العقيدة و الشريعة و المنهج، ج30، ص 437.
[6]مانند روايات نقل شده در مجمع‌البيان في تفسير القرآن، ج10، ص 839.
[7]آشنايي با قرآن، ج 14 ، ص 233
[8]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج27، ص 355.
[9]السراج المنير، ج4، ص 699.
[10]أسماء سور القرآن و فضائلها.
[11]الكشف و البيان، ج10، ص 314
[12]همان.
[13]همان.
[14]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 372.
[15]ترجمه تفسير الميزان، ج20، ص 644.
[16]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج27، ص 318.
[17]همان
[18]حجةالتفاسير و بلاغ‌الإكسير، مقدمه‌اول، ص 37.
[19]تفسير نمونه، ج27، ص 380
[20]تفسير قرآن مهر، ج22، ص 371
[21]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 135
[22]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج27، ص 319
[23]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[24]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34
[25]همان
[26]برگرفته شده از تفسير نمونه، ج27، ص: 381