اميّة بن خَلَف

امية بن خلف جُمَحى قريشى از مخالفان برجسته پيامبر؛

وى از اشراف طايفه بنى جُمَح [1] و از سروران آن به شمار مى رفت و به «غِطريف» يعنى بزرگ بزرگان اشتهار داشت.[2] گفته اند كه او در عصر جاهلى ديگ سنگى مى فروخته [3] و در جنگ فجار دوم (يا چهارم)[4] فرماندهى تيره بنى جُمح را عهده دار بوده است [5] ؛ همچنين برخى او، پدر، برادر و فرزندش را از سخاوتمندان عصر جاهلى برشمرده اند.[6] پس از بعثت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله او از مخالفان سرسخت آن حضرت شد و براى جلوگيرى از گسترش اسلام با سخت كوشى و پشتكار فراوان در تمامى مراحل برخورد قريش با پيامبر صلى الله عليه و آله، همراه آنان بود و به شيوه هاى گوناگون در آزار حضرت كوشيد. استهزا و عيبجويى از پيامبر صلى الله عليه و آله [7] و مجادله با آن حضرت [8] ، تحريك ديگران به بازگشت از اسلام و رها كردن پيامبر صلى الله عليه و آله [9] در دستور كار وى قرار داشت.

به گفته مورخان وى چندين بار به سراغ ابوطالب عليه السلام رفت يا ديگران را نزد وى فرستاد و از او خواست تا برادرزاده اش را از تبليغ رسالت خويش باز دارد.[10] وى از جمله 7 نفرى بود كه پس از جسارت ابوجهل به پيامبر صلى الله عليه و آله در مقام ابراهيم حضرت رو به كعبه آنان را نفرين كرد[11] ؛ همچنين وى از عوامل مؤثر در توطئه هاى مشركان مكه بر ضدّ رسول خدا صلى الله عليه و آله بود؛ از جمله در نشست مشورتى دارالندوه، در سال سيزدهم بعثت و اتخاذ تصميم به قتل آن حضرت [12] ، محاصره خانه پيامبر صلى الله عليه و آله در ليلة المبيت[13] و تعقيب آن حضرت تا دهانه غار ثور[14] حضور داشت.

اميه در آزار مسلمانان از هيچ كوششى فرو گذار نكرد؛ از جمله براى بازگرداندن برده مسلمان شده خود بلال حبشى از اسلام روزها او را روى ريگهاى داغ زير تابش شديد خورشيد به پشت مى خوابانيد و سنگ بزرگى بر سينه اش مى نهاد و مى گفت: تا از مسلمانى دست برندارى همين گونه خواهى ماند و او با تكرار «احَد احَد» بر اعتقاد توحيدى خود پاى مى فشرد.[15] او يكى از پسرعموهاى خود (عثمان بن مظعون) را نيز به سبب اسلام آوردن آزار مى داد.[16]

تاريخنگاران و مفسّران او را از مصاديق «مستهزئين» برشمرده اند كه همراه با وليد بن مغيره و ابوجهل بن هشام پيامبر صلى الله عليه و آله را مسخره مى كردند[17] و نيز از «مقتسمين» دانسته اند كه هر ساله در موسم حجّ با تقسيم وروديهاى مكه مردم را از گرايش به پيامبر صلى الله عليه و آله باز مى داشتند.[18] به گفته ابن اثير، اميّه و برادرش ابىّ بن خلف بدترين آزار دهندگان پيامبر صلى الله عليه و آله و تكذيب كنندگان وى بودند.[19]

سرانجام سران مشرك قريش از جمله اميّة بن خلف، ابوجهل، عتبه، شيبه و شمارى ديگر به منظور يافتن راه چاره اى براى جلوگيرى از گسترش اسلام در دارالندوه جمع شدند و در اين جلسه پيشنهادهايى مانند تبعيد، حبس و قتل پيامبر صلى الله عليه و آله ارائه شد و در نهايت تصميم به كشتن پيامبر گرفتند.[20]

خداوند پيامبرش را به وسيله جبرئيل از اين توطئه آگاه كرد. على عليه السلام در بستر پيامبر صلى الله عليه و آله خوابيد و حضرت شبانه به سوى غار ثور از مكه خارج شد و اين چنين مكر الهى در مورد مشركان تحقق يافت.[21]

پس از هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله نيز اميّه همچنان بر اين شيوه ماند. او در غزوه بواط در كاروان تجارى قريش كه مورد تهديد پيامبر صلى الله عليه و آله قرار گرفته بود حضور داشت.[22] در سال دوم هجرت، هنگام آماده شدن سپاه مشركان براى شركت در جنگ بدر، به سبب آگاهى از پيشگويى پيامبر صلى الله عليه و آله در مورد كشته شدنش نخست از همراهى با سپاه خوددارى مى كرد.[23] آورده اند كه سعد بن معاذ براى انجام عمره به مكه رفت و چون با اميّه دوست بود بر او وارد شد و به او گفت: به خدا سوگند كه از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيدم كه تو را خواهند كشت. امّيه پرسيد: در مكّه؟ سعد اظهار داشت: نمى دانم. اميّه گفت: به خدا سوگند، محمد صلى الله عليه و آله دروغ نمى گويد و چنان ترسيد كه تصميم گرفت همراه سپاه خارج نشود.[24] برخى هم معتقدند انگيزه اين تصميم آن بوده كه وى براى تعيين نيك و بد شركت در جنگ بدر نزد بت هُبَل تفأل زد و چون پاسخ منفى گرفت منصرف شد.[25]

به گفته واقدى وى پس از آگاهى از به سلامت رفتن كاروان تجارى قريش از جمله مخالفان ادامه حركت سپاه قريش براى جنگ بدر بود كه بر اثر متهم شدن به ترس از سوى ابوجهل و ديگران، مخالفتش بى نتيجه ماند[26] و با اصرار ابوجهل و عُقبه و نضر بن حارث، به ناچار همراه آنان به سوى مدينه رفت.[27]

هنگام ورود سپاه قريش به جُحفه، جهيم بن صلت ادعا كرد كه به صورت مكاشفه يا رؤيا كسى را مشاهده كرده كه از مرگ اميّه و عده اى از بزرگان مكه خبر مى دهد.[28]

در جنگ بدر، اميه با كشتن 9 شتر در يك وعده و اطعام تمامى سپاه شرك [29] از اطعام كنندگان سپاه شرك شناخته شده است.[30] كنيز او نيز به همراه ساره و عزّه كنيزان عمرو بن هاشم و اسود بن مطّلب، براى ترغيب سپاه قريش به رويارويى با مسلمانان آواز مى خواند و دايره مى نواخت.[31]

سرانجام اميّه به همراه پسرش به اسارت دوست قديمى خود عبدالرحمان بن عوف كه به گردآورى غنيمت و باز كردن زره كشتگان مشغول بود درآمد. اميّه گفت: اگر من و فرزندم را به اسارت بگيرى و مانع كشته شدن ما شوى براى آزادى خود شتران پر شير فديه خواهيم داد كه از جمع آورى زره براى تو سودمندتر است.[32]

عبدالرحمان آن دو را به طرف ستاد فرماندهى پيامبر مى برد كه ناگهان چشم بلال به وى افتاد و با فرياد به اينكه او همان اميّه سردمدار كفر است انصار را به كشتن آن دو تحريك كرده، مكرّر مى گفت: نجات نيابم اگر او زنده بماند. گزارشها در خصوص قتل و قاتل وى متفاوت است؛ به موجب گزارشى حُباب بن مُنذر و خُبَيبَ بن يساف (اساف) به تحريك بلال بدانها حمله ور شده، و بدون اطلاع پيامبر صلى الله عليه و آله آن دو را از پاى درآوردند و تلاش عبدالرحمان عوف براى زنده ماندن آنان بى نتيجه ماند.[33] ضمن آنكه هنوز درباره اسيران تصميم قطعى گرفته نشده بود.[34] شايد وى در لحظات پايانى جنگ كشته شده باشد.

پيامبر صلى الله عليه و آله دست خبيب قاتل اميّه را كه در درگيرى با وى از شانه قطع شده بود التيام بخشيد و او بعدها با دختر اميّه ازدواج كرد.[35]

برخى نيز قتل اميّه و فرزندش على را به بلال و مردى انصارى نسبت داده اند.[36] با كشته شدن آن دو عبدالرحمان عوف اظهار تأسف كرده، مى گفت: زره هايم از دست رفت و اسيرم نيز كشته شد.[37]

هنگام دفن اجساد مشركان، جنازه اميّه در داخل زره باد كرده بود و بر اثر جابه جايى متلاشى مى شد، ازاين رو بدن او را همان جا با سنگ و خاك پوشاندند.[38]

أميّه در شأن نزول:

مفسّران در ذيل آياتى پر شمار از وى ياد كرده اند كه در بيشتر موارد نام اميه به همراه گروهى از سران قريش يا سردمداران شرك ذكر شده؛ ولى در چند مورد مفاد آيات تنها بر وى تطبيق شده است كه بدين شرح است:

1. مفسران در ذيل آيه 28سوره كهف كه پيامبر صلى الله عليه و آله را موظف مى سازد تا همواره با كسانى باشد كه هر صبح و شام پروردگار خويش را خوانده و تنها رضاى او را مى طلبند و از آنان چشم برنتابد، گفته اند كه اميّه از آن حضرت مى خواست تا ياران بى بضاعت خود را از گرد خويش بپراكند تا بزرگان مكه و در پى آن ساير مردم به حضرت بگروند. خداوند پيامبرش را از پيروى كسانى كه قلبشان از ياد خدا غافل گشته و مطيع هواى نفس خويش گرديده و دچار افراطاند باز مى دارد[39] : «واصبِر نَفسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدعونَ رَبَّهُم بِالغَدوةِ والعَشىّ يُريدونَ وَجهَهُ ولا تَعدُ عَيناكَ عَنهُم تُريدُ زينَةَ الحَيوةِ الدُّنيا ولا تُطِع مَن اغفَلنا قَلبَهُ عَن ذِكرِنا واتَّبَعَ هَوهُ وكانَ امرُهُ فُرُطا»[40] .

2. طبرسى براساس نقلى از حسن، آيات پايانى سوره يس را درباره اميّة بن خلف شمرده، سپس در صحت آن ترديد كرده است. او تكّه استخوانى پوسيده را از گورستان برداشت و نزد پيامبر آورد و به استهزا و انكار گفت: چه كسى اين استخوانهاى پوسيده را زنده مى كند: «اوَ لَم يَرَ الانسنُ انّا خَلَقنهُ مِن نُطفَةٍ فَاذا هُوَ خَصيمٌ مُبين وضَرَبَ لَنا مَثَلًا ونَسِىَ خَلقَهُ قَالَ مَن يُحىِ العِظمَ وهِىَ رَميم»[41] . خداوند در پاسخ او به پيامبرش مى فرمايد: بگو همان كسى كه آن را نخستين بار آفريد دوباره زنده خواهد كرد و او به هر آفريده اى داناست: «قُل يُحييهَا الَّذى انشَاها اوَّلَ مَرَّةٍ وهُوَ بِكُلّ خَلقٍ عَليم».[42]

3. پس از گزارش پيامبر صلى الله عليه و آله از زندگى پس از مرگ و حشر مردگان برخى از مشركان از جمله اميّه اين سخن را برنتافته و به انكار آن برخاستند. خداوند در آيات 66 و 67 سوره مريم در نقل گفته آنان فرمود: «ويَقولُ الانسنُ اءِذا ما مِتُّ لَسَوفَ اخرَجُ حَيّا اوَ لا يَذكُرُ الانسنُ انّا خَلَقنهُ مِن قَبلُ ولَم يَكُ شَيا و انسان مى گويد: آيا وقتى بميرم راستى زنده از قبربيرون آورده مى شوم؟ آيا انسان به ياد نمى آورد كه ما او را قبلًا آفريده ايم و حال آنكه چيزى نبوده است؟»[43] بلنسى براساس نقلى از جرجانى احتمال داده است كه مراد از انسان در اين آيه اميّة بن خلف باشد.[44]

4. به گفته مقاتل اميّة بن خلف، يتيمى به نام قُدامَة بن مظعون در خانه خود نگه مى داشت كه از دادن حق او خوددارى مى كرد، ازاين رو آيات 15- 17 سوره فجر در نكوهش او فرود آمد: «فَامَّا الانسنُ اذا مَا ابتَلهُ رَبُّهُ فَاكرَمَهُ و نَعَّمَهُ فَيَقولُ رَبّى اكرَمَن و امّا اذا ما ابتَلهُ فَقَدَرَ عَلَيهِ رِزقَهُ فَيَقولُ رَبّى اهنَن كَلّا بَل لا تُكرِمونَ اليَتيم». گفته اند: مراد از انسان در اين آيات اميّه است كه خداوند پندار او را تخطئه كرده و مى فرمايد: شما يتيمان را گرامى نمى داريد.[45]

در ادامه همين آيات، ميبدى براساس قرائتى، نزول آيات 25 و 26 همين سوره را درشأن اميّة بن خلف نقل كرده است: «فَيَومَذٍ لا يُعَذّبُ عَذابَهُ احَد و لا يوثِقُ وثاقَهُ احَد در آن روز خداوند كسى را همانند عذاب وى معذّب نسازد و هيچ كس را چون او دربند نكشد».[46]

5. برخى از مفسران مراد از آيه «و امّا مَن بَخِلَ واستَغنى وكَذَّبَ بِالحُسنى فَسَنُيَسّرُهُ لِلعُسرى »[47] را كه درباره بخيلان و تكذيب كنندگان پاداش الهى است، اميّة بن خلف دانسته اند كه بخل مى ورزيد و از ايمان به پيامبر اظهار بى نيازى و بلال را شكنجه مى كرد.[48]

6. همچنين به گزارش زمخشرى آيات 15 و 16 همين سوره به اميه اشاره دارد كه پيامبر را تكذيب مى كرد و از گرايش به اسلام روى مى گرداند: «لا يَصلها الَّا الاشقى الَّذى كَذَّبَ و تَوَلّى: جز بدبخت ترين مردم كسى وارد آن آتش نمى شود؛ كسى كه آيات خدا راتكذيب و به آن پشت كرد».[49]

7. طبرسى بنابه نقلى آيه 17 سوره عبس را نيز درباره أميّة بن خلف دانسته است كه بر اثر ناسپاسى و شدّت كفر، نفرين شده است [50] : «قُتِلَ الانسنُ ما اكفَرَه كشته باد انسان، چه ناسپاس است».

8. بيشتر مفسران، در آيه «ارَءَيتَ الَّذى يَنهى عَبدًا اذا صَلّى : آيا ديدى كسى را كه هنگامى كه بنده اى به نماز مى ايستد او را باز مى دارد»[51] مراد از اين آيه را ابوجهل دانسته اند كه مانع نماز پيامبر صلى الله عليه و آله مى شد؛ ولى زمخشرى بر پايه سخنى از حسن بصرى اين آيه را درباره اميّة بن خلف گزارش كرده است كه سلمان را از نماز باز مى داشت [52] و چون مرگ اميّه پيش از گرايش سلمان به پيامبر صلى الله عليه و آله بوده است، اين گزارش نمى تواند صحيح باشد.

9. بلنسى براساس نقلى خطاب در «يايُّهَا الانسنُ ما غَرَّكَ بِرَبّكَ الكَريم : هان اى انسان! چه چيزى تو را درباره پروردگار كريمت مغرور ساخته است»[53] را نيز بر اميّةبن خلف تطبيق داده؛ ولى خود به سبب عموميّت عنوان، اين احتمال را ضعيف شمرده است.[54]

امّا آياتى كه در ذيل آن از اميّه به همراه ديگران ياد شده بدين شرح است:

1. طبرى و ميبدى آورده اند كه مراد از «فُلان» در آيه 28 سوره فرقان اميّة بن خلف و مقصود از «ظالم» در آيه قبل از آن عقبة بن ابى معيط از دوستان صميمى اوست. هنگامى كه عقبه پيامبر صلى الله عليه و آله را به طعامى مهمان كرد آن حضرت پذيرش دعوت وى را به ايمان آوردن او مشروط كرد و او بدين منظور شهادتين گفت. چون اميّه مطلع شد عقبه را واداشت تا براى جبران كرده خويش به صورت آن حضرت آب دهان بيفكند. آيات 27 و 28 سوره فرقان زبان حال عقبه در قيامت است كه از شدت حسرت دست به دندان گزيده، مى گويد: اى واى بر من! كاش فلان شخص گمراه را به دوستى برنمى گزيدم [55] : «ويَومَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيهِ يَقولُ يلَيتَنِى اتَّخَذتُ مَعَ الرَّسولِ سَبيلا يوَيلَتى لَيتَنى لَم اتَّخِذ فُلانًا خَليلا». قرطبى نيز آيه «الاخِلّاءُ يَومَذٍ بَعضُهُم لِبَعضٍ عَدُوٌّ» [56] را بنا به قولى درباره اين دو مى داند كه در دنيا دوستانى صميمى بوده اند و در آخرت دوستى آنان به دشمنى خواهد گراييد.[57]

2. چون اميّة بن خلف با مسخره كردن و استهزاى پيوسته پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمانان قلب آن حضرت را مى آزرد، مفسران و مورخان او را از مصاديق بارز «مستهزئين» در آيات پايانى سوره حجر دانسته اند[58] : «انّا كَفَينكَ المُستَهزِءين الَّذينَ يَجعَلونَ مَعَ اللَّهِ الهًا ءاخَرَ فَسَوفَ يَعلَمون ما شرّريشخندكنندگان را از تو برطرف خواهيم كرد؛ همانان كه با خدا معبودى ديگر قرار مى دهند، پس به زودى حقيقت رادرخواهند يافت».[59]

3. بر پايه نقل سيوطى، روزى پيامبر صلى الله عليه و آله بر اميّة بن خلف، وليد بن مغيرة و ابوجهل بن هشام مى گذشت. آنان با استهزا و تمسخر آن حضرت خشم ايشان را برانگيختند. خداوند آيه 10 سوره انعام را فرو فرستاد[60] و آنان را به سرنوشت شوم پيشينيان تهديد كرد: «و لَقَدِ استُهزِئَ بِرُسُلٍ مِن قَبلِكَ فَحاقَ بِالَّذينَ سَخِروا مِنهُم ما كانوا بِهِ يَستَهزِءون و با اين حال نگران نباش جمعى از پيامبران پيش از تو نيز به استهزا گرفته شدند، پس سرانجام آنچه را كه ريشخند مى كردند عذاب الهى دامنگيرشان گرديد».[61]

4. به گفته ميبدى نيز مرجع ضمير «يَأتيهِم» در آيه پنجم همين سوره اميّة بن خلف و دو تن ديگر از سران قريش اند كه پيامبر صلى الله عليه و آله را به مسخره مى گرفتند[62] : «فَقَد كَذَّبوا بِالحَقّ لَمّا جاءَهُم فَسَوفَ يَأتيهِم انبؤُا ما كانوا بِهِ يَستَهزِءون آنان هنگامى كه حقّ به سراغشان آمد تكذيب كردند؛ ولى به زودى حقيقت خبرهاى آنچه را كه به ريشخند مى گرفتند به آنان خواهد رسيد».[63]

5. همچنين گفته اند: اميّه از جمله بزرگان مشركى بود كه چون قرآن را مى شنيد از آن چيزى درنمى يافت و آن را افسانه پيشينيان مى شمرد. خداوند آيه 25 سوره انعام را درباره آنان نازل كرد[64] و از سنگينى گوشهاى وى و بسته بودن قلبش خبر داد: «و مِنهُم مَن يَستَمِعُ الَيكَ وجَعَلنا عَلى قُلوبِهِم اكِنَّةً ان يَفقَهوهُ وفى ءاذانِهِم وقرًا وان يَرَوا كُلَّ ءَايَةٍ لا يُؤمِنوا بِها حَتّى اذا جاءوكَ يُجدِلونَكَ يَقولُ الَّذينَ كَفَروا ان هذا الّا اسطيرُ الاوَّلين».

6. به روايت سدّى اميّة بن خلف از كسانى بود كه در واپسين روزهاى زندگانى ابوطالب نزد وى رفتند از پيامبر صلى الله عليه و آله به او شكايت كردند و از وى خواستند تا حضرت را از رسالتش باز دارد. چون پيامبر صلى الله عليه و آله خواسته هاى آنان را شنيد فرمود: اگر شهادتين بر زبان جارى سازيد دست از شما برمى دارم؛ امّا آنها گفتند: خدايانمان پاسخ دشنامهاى تو را خواهند داد و ما نيز تو و خدايت را دشنام خواهيم داد. به گفته طبرى آيه 108 سوره انعام در اين باره نازل شد[65] و مسلمانان را از دشنام دادن به معبودان آنها باز داشت: «ولا تَسُبُّوا الَّذينَ يَدعونَ مِن دونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدوًا بِغَيرِ عِلمٍ كَذلِكَ زَيَّنّا لِكُلّ امَّةٍ عَمَلَهُم ثُمَّ الى رَبّهِم مَرجِعُهُم فَيُنَبّئُهُم بِما كانوا يَعمَلون».

7. برخى مفسران نزول آيه 30 سوره انفال را مربوط به نشست مشورتى قريش در دارالندوه مى دانند كه در سال سيزدهم بعثت در آستانه هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه اميّة بن خلف و چند تن ديگر از سران قريش گرد هم جمع شدند تا براى جلوگيرى از پيشرفت سريع اسلام تدبيرى بينديشند. خداوند پيامبرش را از اين توطئه آگاه كرد.

على عليه السلام در بستر پيامبر صلى الله عليه و آله خوابيد و مكر الهى دامنگير مشركان گرديد[66] : «و اذ يَمكُرُ بِكَ الَّذينَ كَفَروا لِيُثبِتوكَ او يَقتُلوكَ او يُخرِجوكَ ويَمكُرونَ ويَمكُرُ اللَّهُ واللَّهُ خَيرُ المكِرين».

8. به گفته گروهى از مفسران مراد از «مقتسمين» در آيات 90 و 91 سوره حجر: «كَما انزَلنا عَلَى المُقتَسِمين الَّذينَ جَعَلوا القُرءانَ عِضين» 12، 16 يا 17 نفر از قريش از جمله اميّة بن خلف هستند كه از سوى وليد بن مغيره مأموريت داشتند تا در موسم حجّ در وروديهاى مكه بايستند و با متهم كردن پيامبر صلى الله عليه و آله به كهانت، جنون، سحر، شعر و ديگر تهمتها مردم را از گرايش به اسلام بازدارند.[67]

9. همچنين برخى مراد از «ائِمَةَ الكُفر» در آيه 12 سوره توبه را اميّة و ديگر سران شرك دانسته اند؛ ولى قرطبى و بلنسى به دليل نزول سوره برائت پس از فتح مكه يعنى زمانى كه بزرگان قريش اسلام آورده بودند و اميّه 6 يا 7 سال پيش از آن كشته شده بود، اين گفته را نمى پذيرند.[68]

10. سيوطى براساس روايتى از ابن عباس مى نويسد: اميّة بن خلف و ابوجهل و برخى ديگر از قريش به فتنه نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمده خواستند كه حضرت بتها را استلام كند تا آنان نيز اسلام آورند. خداوند در پاسخ درخواست آنان آيه 73 سوره اسراء را فرو فرستاد[69] : «و ان كادوا لَيَفتِنونَكَ عَنِ الَّذى اوحَينا الَيكَ لِتَفتَرِىَ عَلَينا غَيرَهُ واذًا لَاتَّخَذوكَ خَليلا نزديك بود آنها تو را با وسوسه هاى خوداز آنچه بر تو وحى كرده ايم بفريبند تا غير آن را به ما نسبت دهى و در آن صورت تو را به دوستى خود برمى گزينند». امام رضا عليه السلام در حديثى اين آيه را از تعابير رمزى قرآن شمرده است كه گرچه خطاب به پيامبر صلى الله عليه و آله است؛ ولى ديگران منظورند. علامه طباطبايى نيز اين گزارش سيوطى را مورد نقد قرار داده است.[70]

11. براساس آيات 90- 93 سوره اسراء مشركان مكه از جمله اميّة بن خلف پس از ناكامى در بازداشتن پيامبر صلى الله عليه و آله از رسالت خود با آن حضرت به گفت وگو نشسته و براى اسلام آوردن خود شرايطى نامعقول همانند روان ساختن چشمه اى، رفتن پيامبر صلى الله عليه و آله به آسمان و داشتن خانه اى از طلا و مانند آن قرار دادند[71] : «و قالوا لَن نُؤمِنَ لَكَ حَتّى تَفجُرَ لَنا مِنَ الارضِ يَنبوعا ... قُل سُبحانَ رَبّى هَل كُنتُ الّا بَشَرًا رَسولا». پيامبر صلى الله عليه و آله در پاسخ آنان به فرمان خداوند مى گويد: بگو: منزّه است پروردگار من. مگر من جز انسانى فرستاده خدا هستم؟

12. از ابن عباس روايت شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله به لحاظ عدم بهره گيرى بزرگان قوم خود از جمله اميّة بن خلف از خيرخواهيهاى او و پافشارى بر بدفرجامى خويش به سختى دچار غم و اندوه مى شد كه خداوند با فرو فرستادن آيه 6 سوره كهف آن حضرت را تسلّى داد[72] : «فَلَعَلَّكَ بخِعٌ نَفسَكَ عَلى ءاثرِهِم ان لَم يُؤمِنوا بِهذا الحَديثِ اسَفا گويى كه مى خواهى به سبب اعمال آنان خود را از شدت اندوه هلاك سازى، اگر به اين گفتار ايمان نياورند».

13. همچنين برخى از مفسران مراد از «مِنَ الناس» در آيه ذيل را اميّة بن خلف و چند تن از مشركان همفكرش دانسته اند[73] : «الَم تَرَوا انَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم ما فِى السَّموتِ وما فِى الارضِ واسبَغَ عَلَيكُم نِعَمَهُ ظهِرَةً وباطِنَةً ومِنَ النّاسِ مَن يُجدِلُ فِى اللَّهِ بِغَيرِ عِلمٍ ولا هُدًى ولا كِتبٍ مُنير». خداوند با اشاره به نعمتهاى ظاهرى و باطنى و در اختيار انسان قرار دادن آنچه در آسمانها و زمين است مى فرمايد: ولى بعضى از مردمان بدون هيچ دانش و هدايت و كتاب روشنگرى، درباره خدا مجادله مى كنند».[74]

14. در ذيل آيه 51 سوره فصّلت: «و اذا انعَمنا عَلَى الانسنِ اعرَضَ ونَا بِجانِبِهِ واذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذو دُعاءٍ عَريض هرگاه به انسان غافل و بى خبرنعمت دهيم، روى مى گرداند و با حال تكبّر از حق دور مى شود؛ ولى هرگاه اندك ناراحتى به او برسد تقاضاى فراوان و مستمر براى برطرف شدن آن دارد» قرطبى ازابن عباس روايت كرده كه مراد اين آيه عتبه و شيبه (فرزندان ربيعه) و اميّة بن خلف است كه از اسلام روى گردانده و دورى گزيدند.[75]

15. همچنين در ذيل آيه 50 همين سوره نام اين سه تن به نكوهش در شمارى از تفاسير آمده است [76] : «ولَن اذَقنهُ رَحمَةً مِنّا مِن بَعدِ ضَرّاءَ مَسَّتهُ لَيَقولَنَّ هذا لى و ما اظُنُ السّاعَةَ قامَةً و لَن رُجِعتُ الى رَبّى انَّ لى عِندَهُ لَلحُسنى و اگر از جانب خود رحمتى پس از زيانى كه به او رسيده است بچشانيم قطعاً خواهد گفت: من سزاوار آنم و گمان ندارم كه رستاخيز بر پا شود و اگر هم به سوى پروردگارم باز گردانيده شوم، قطعاً نزد او برايم خوبى بهترخواهد بود ...».[77]

16. به گفته برخى از مفسران مراد از كافران در آيه ذيل، سران قريش از جمله اميّه اند: «و قالَ الَّذينَ كَفَروا لِلَّذينَ ءامَنوا لَو كانَ خَيرًا ما سَبَقونا الَيهِ واذ لَم يَهتَدوا بِهِ فَسَيَقولونَ هذا افكٌ قَديم و كسانى كه كافر شدند به آنان كه ايمان آورده اند گفتند: اگر اين دين خوب بود اينان بر ما پيشى نمى گرفتند، و چون بدان هدايت نيافته اند به زودى خواهند گفت: اين دروغى كهنه است».[78]

ميبدى در بيان شأن نزول اين آيه در تفسير سوره ليل مى نويسد: زنيره زنى بود كه چشمانى كم سو داشت. هنگامى كه مسلمان شد، عتبه و شيبه و اميّه و ديگر اشراف مشرك مكه به استهزاى او پرداخته و به خنده مى گفتند: اگر دين محمد صلى الله عليه و آله خيرى داشت، زنيره در گرايش به آن از ما سبقت نمى گرفت! سرانجام او بينايى خود را از دست داد و سران قريش به وى گفتند: لات و عزّى نور چشم تو را از بين بردند، چون با دين آنان مخالفت ورزيدى. او پاسخ داد: سوگند به خدا آنها به من زيانى نرسانيده و نابينايم نساخته اند. پس از اين خداوند بينايى او را باز گرداند.[79]

17. چون اميّه از مطعمان (طعام دهندگان) لشكر كفر در جنگ بدر بود، آيه آغازين سوره محمد صلى الله عليه و آله درباره او و ديگر مطعمان نازل گشت: «الَّذينَ كَفَروا وصَدّوا عَن سَبيلِ اللَّهِ اضَلَّ اعملَهُم»[80] و آنان را بازدارندگان مردم از راه خدا ناميد و به تباهى و نابودى اعمالشان تهديد كرد. در روايتى از ابن عباس نام هر 12 نفر اين مطعمان از جمله اميّه آمده است.[81]

18. فخر رازى يكى از وجوه «مدثّر» ناميده شدن پيامبر صلى الله عليه و آله را در آغاز سوره 74 اين دانسته كه مشركان مكّه از جمله اميّه براى جلوگيرى از دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله پس از اجتماع و گفت وگو نزد وليد بن مغيره، سرانجام تصميم گرفتند آن حضرت را ساحر بخوانند. چون اين گفته رواج يافت پيامبر صلى الله عليه و آله اندوهگين به خانه آمد و سر در گريبان فرو برد، پس اين آيات فرود آمد: «يايُّهَا المُدَّثّر قُم فَانذِر ... هان اى ردا كشيده بر سر! برخيز و انذار كن ...»[82] ؛ ولى چون سوره مدثّر در ماههاى نخست بعثت (دوره دعوت غير علنى) و پيش از واكنش مشركان نازل شده است اين تطبيق بعيد مى نمايد.

19. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از گمراهى مردم رنج مى برد و هركس را كه اميد هدايتش مى رفت براى نجات او از كفر و شرك از هيچ كوششى دريغ نمى ورزيد و آيات متعددى در قرآن بيانگر اين معناست، ازاين رو برخى مفسران برآن اند كه آيات آغازين سوره عبس نيز در مورد آن حضرت نازل شده است كه براى هدايت اميّه و ديگر سران مشرك گرم گفت وگو با آنان بود و به عبدالله بن امّ مكتوم كه به مسجد درآمد توجّهى نكرد[83] ، ازاين رو ميبدى آيات 5- 7 همين سوره را بر اميّه و ديگر سران شرك منطبق دانسته است: «امّا مَنِ استَغنى فَانتَ لَهُ تَصَدّى و ما عَلَيكَ الّا يَزَّكّى كسى كه خود را بى نياز مى پندارد تو بدو مى پردازى، در حالى كه اگر پاك نگردد بر تو مسئوليتى نيست».[84] برخى مفسران ظاهر آيات را دال بر عتاب پيامبر صلى الله عليه و آله ندانسته و عبوس را از صفات آن حضرت نمى دانند.[85]

20. در شأن نزول سوره همزه مى نويسند: اين سوره در شأن كافران مكّه فرود آمد. وليد بن مغيره، اميّة بن خلف و أخنس بن شريق كه بر رهگذر مصطفى صلى الله عليه و آله و ياران او مى نشستند و ناسزا مى گفتند و با چشم و ابرو اشاره مى كردند، گاه روياروى طعن زده و گاهى از پشت سر عيب مى جستند. خداوند با فرو فرستادن اين سوره به نكوهش آنان پرداخت و فرجام شوم آنان را بيان كرد[86] : «ويلٌ لِكُلّ هُمَزَةٍ لُمَزَه الَّذى جَمَعَ مالًا و عَدَّدَه يَحسَبُ انَّ مالَهُ اخلَدَه كَلّا لَيُنبَذَنَّ فِى الحُطَمَه» واى بر هر بدگوى عيبجويى كه مالى گرد آورده و بر شمردش. پندارد كه مالش او را جاويد كرده؛ ولى نه، قطعاً در آتش خُرد كننده فرو افكنده خواهد شد».[87] ابوحيّان به نقل از سهيلى و ابن اسحاق اين سوره را تنها در مورد اميّة بن خلف دانسته و تأكيد كرده است كه هرچند لفظ آيه عامّ است؛ ولى خداوند در اين آيات به بيان اوصاف شخصى معيّن پرداخته و از او خبر داده است.[88]

21. مفسران و تاريخنگاران در شأن نزول سوره كافرون از ابن اسحاق روايت كرده اند كه اميّة بن خلف به همراه گروهى از سران شرك نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمده از وى خواستند تا بتهاى آنان را بپرستد و در عوض آنان هم خدا را بپرستند و بدين وسيله در امور عبادى همديگر شريك شوند. خداوند اين سوره را كه پاسخ منفى و صريحى به خواسته آنان بود فرو فرستاد[89] : «قُل يايُّهَا الكفِرون لا اعبُدُ ما تَعبُدون و لا انتُم عبِدونَ ما اعبُد و لا انا عابِدٌ ما عَبَدتُم ولا انتُم عبِدونَ ما اعبُد لَكُم دينُكُم ولِىَ دين» بگو: هان اى كافران! آنچه را شما مى پرستيد من نمى پرستم و نه شما آنچه را مى پرستم مى پرستيد و نه من هرگز آنچه را شما پرستش كرده ايد مى پرستم و نه شما آنچه را من مى پرستم پرستش مى كنيد. اكنون كه چنين است آيين شما براى خودتان و آيين من براى خودم».[90]

22. همچنين به گفته برخى مورخان و مفسران، آيات نخستين سوره ص كه درباره انكار معاد توسط سران قريش است نيز به همين جريان اشاره دارد و گفته اند كه اميّه جزو آنان بوده است: «وانطَلَقَ المَلَا مِنهُم انِ امشوا واصبِروا عَلى ءالِهَتِكُم انَّ هذا لَشَى ءٌ يُراد ما سَمِعنا بِهذا فِى المِلَّةِ الأخِرَةِ ان هذا الَّا اختِلق: و بزرگانشان روان شدند و گفتند: برويد و بر خدايانتان ايستادگى كنيد كه اين چيزى است كه خواسته اند تا شما را گمراه سازند. ما چنين چيزى را هرگز در آيين واپسين نشنيده ايم. اين تنها يك آيين ساختگى است».[91]

منبع: اعلام القرآن، ج 2، صص 387-401

 

[1]. النسب، ص 212؛ المحبر، ص 140؛ اللباب، ج 1، ص 198

[2]. المنمق، ص 332؛ جمهرة انساب العرب، ص 159

[3]. المعارف، ص 576؛ المفصل، ج 4، ص 125

[4]. المنمق، ص 171

[5]. الاغانى، ج 22، ص 67

[6]. المحبر، ص 140

[7]. السيرةالنبويه، ج 1، ص 356؛ الدرالمنثور، ج 3، ص 252

[8]. التحرير والتنوير، ج 10، ص 175

[9]. جامع البيان، مج 11، ج 19، ص 11- 12

[10]. السير والمغازى، ص 236

[11]. السير والمغازى، ص 211

[12]. مجمع البيان، ج 2، ص 826؛ سبل الهدى، ج 3، ص 231

[13]. الطبقات، ج 1، ص 176

[14]. سبل الهدى، ج 3، ص 241

[15]. السيرةالنبويه، ج 1، ص 318

[16]. همان، ص 332

[17]. السير والمغازى، ص 211؛ الدرالمنثور، ج 3، ص 252

[18]. المحبر، ص 160؛ تفسير قرطبى، ج 10، ص 39

[19]. الكامل، ج 2، ص 72

[20]. سبل الهدى، ج 3، ص 231

[21]. مجمع البيان، ج 2، ص 826؛ مبهمات القرآن، ج 1، ص 512

[22]. المغازى، ج 1، ص 12؛ الطبقات، ج 2، ص 6- 5

[23]. المغازى، ج 1، ص 35- 36

[24]. الصحيح من السيره، ج 5، ص 15

[25]. سبل الهدى، ج 4، ص 21

[26]. المغازى، ج 1، ص 37

[27]. السيرةالنبويه، ج 2، ص 610؛ المغازى، ج 1، ص 37

[28]. السيرةالنبويه، ج 2، ص 618؛ المنمق، ص 338

[29]. همان، ص 665؛ تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 45

[30]. المحبر، ص 162؛ المنمق، ص 389؛ المعارف، ص 154

[31]. المغازى، ج 1، ص 39

[32]. همان، ص 82؛ السيرة النبويه، ج 2، ص 631- 632

[33]. المغازى، ج 1، ص 83؛ السيرةالنبويه، ج 2، ص 632

[34]. الصحيح من سيره، ج 5، ص 116- 119

[35]. المغازى، ج 1، ص 83

[36]. الاشتقاق، ص 129

[37]. الاشتقاق، ص 129

[38]. السيرةالنبويه، ج 2، ص 638

[39]. كشف الاسرار، ج 5، ص 680- 681؛ تفسير قرطبى، ج 10، ص 255

[40]کهف: آیه28

[41]یس: آیه77 و78

[42]. مجمع البيان، ج 8، ص 678؛ مبهمات القرآن، ج 2، ص 397؛ زادالمسير، ج 7، ص 41

[43]مریم: آیه66 و67

[44]. مبهمات القرآن، ج 2، ص 198

[45]. همان، ص 712؛ كشف الاسرار، ج 10، ص 488

[46]. كشف الاسرار، ج 10، ص 489

[47]لیل: آیه8-10

[48]. مبهمات القرآن، ج 2، ص 723؛ التحرير والتنوير، ج 15، ص 382

[49]. الكشاف، ج 4، ص 764

[50]. مجمع البيان، ج 10، ص 665

[51]علق: آیه9 و10

[52]. الكشاف، ج 4، ص 778

[53]انفطار: آیه6

[54]. مبهمات القرآن، ج 2، ص 685

[55]. مبهمات القرآن، ج 2، ص 269؛ جامع البيان، مج 11، ج 19، ص 12؛ كشف الاسرار، ج 7، ص 27- 28

[56]زخرف: آیه67

[57]. تفسير قرطبى، ج 8، ص 73

[58]. السير والمغازى، ص 211؛ مبهمات القرآن، ج 2، ص 96

[59]حجر: آیه95 و96

[60]. الدرالمنثور، ج 3، ص 252

[61]انعام: آیه10

[62]. كشف الأسرار، ج 3، ص 293

[63]انعام: آیه6

[64]. همان، ص 326؛ روض الجنان، ج 7، ص 257

[65]. جامع البيان، مج 5، ج 7، ص 404

[66]. مجمع البيان، ج 2، ص 826؛ مبهمات القرآن، ج 1، ص 512

[67]. المحبر، ص 160؛ تفسير قرطبى، ج 5، ص 39؛ روض الجنان، ج 11، ص 346

[68]. تفسير قرطبى، ج 4، ص 54؛ مبهمات القرآن، ج 1، ص 536- 535

[69]. الدرالمنثور، ج 5، ص 318

[70]. الميزان، ج 13، ص 178

[71]. جامع البيان، مج 9، ج 15، ص 205؛ مبهمات القرآن، ج 2، ص 136- 137

[72]. روح المعانى، مج 9، ج 15، ص 296

[73]. التحرير والتنوير، ج 10، ص 175

[74]لقمان: آیه20

[75]. تفسير قرطبى، ج 8، ص 243

[76]. مبهمات القرآن، ج 2، ص 460

[77]فصلت: آیه50

[78]احقاف: آیه11

[79]. كشف الاسرار، ج 10، ص 517

[80]محمد: آیه1

[81]. كشف الاسرار، ج 9، ص 176- 177

[82]. التفسير الكبير، ج 10، ص 696

[83]. جامع البيان، مج 15، ج 30، ص 65؛ مجمع البيان، ج 10، ص 664؛ مبهمات القرآن، ج 2، ص 677

[84]. كشف الاسرار، ج 10، ص 382

[85]. الميزان، ج 20، ص 203

[86]. كشف الاسرار، ج 10، ص 609

[87]همزه: آیه1-4

[88]. البحرالمحيط، ج 10، ص 540- 541؛ مبهمات القرآن، ج 2، ص 741

[89]. جامع البيان، مج 15، ج 30، ص 430؛ تاريخ طبرى، ج 1، ص 550؛ البحرالمحيط، ج 10، ص 558

[90]کافرون: آیه1-6

[91]. السير والمغازى، ص 236- 237؛ مجمع البيان، ج 4، ص 725؛ مبهمات القرآن، ج 2، ص 423