هلال ها

ماه، كره خشك و بى نورى است كه از آفتاب كسب نور مى كند و در اثر انعكاس همين نور است كه ما مى توانيم سطح ماه را مشاهده كنيم. ماه نيز مانند خورشيد داراى حركت است. براى تشخيص اين حركت كافيست دو شب متوالى- ماه را ملاحظه كنيم و ستاره هاى اطراف آنرا نشانه بگذاريم آنوقت معلوم مي شود كه ستارگان مجاور آن تغيير كرده اند، گذشته از اين نقطه اى كه ماه از آنجا طلوع مى كند در روزهاى سال تغيير مى كند و از اينجا نتيجه مي شود كه ماه داراى حركت است. ماه در مدتى كمتر از سى روز يك دور كامل بر آسمان حركت مى كند بنابراين حركت آن خيلى از حركت خورشيد سريع تر است و از همه ستارگان به زمين نزديك تر مى باشد.

در آيه شريفه «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ»[1] واضح نيست كه آيا سؤال مردم از رسول اكرم (صلّى اللّه عليه و آله) از صور ماه است (نه هلال تربيع، بدر و محاق) يا اينكه پرسش از ماههاى قمرى است و نقش آن در زندگى. بنا به روايتى معلوم مي شود عده اى از پيامبر در زمينه شكلهاى مختلف ماه سؤال مي كرده اند، به هر صورت چون تشخيص زمان، به وسيله صور مختلف ماه انجام مى گيرد يعنى مردم با ديدن هلال، تربيع، بدر و محاق زمان را تشخيص مي دهند، بحث در اشكال ماه به طريق اولى شناسائى ماههاى قمرى و همچنين وضعيت و دگرگونى كره ماه را، نيز شامل مي شود.

چنانكه گذشت ماه نيز مانند زمين از خود نور و حرارت ندارد و از خورشيد كسب نور مى كند و چون ماه جسم كروى است فقط نصف آن بوسيله نور خورشيد روشن ميشود، زيرا هم زمين بدور خورشيد حركت مى كند. بنابر اين بر حسب اوضاع مختلف گاهى تمام قرص روشن ماه و گاهى نصف آن و برخى اوقات فقط جزئى از آن رو بروى زمين واقع ميشود، و در نتيجه ساكنين زمين، ماه را به شكلهاى مختلف -كه آنها را «اهلّه ماه» مي نامند- مشاهده مى كنند.

هنگاميكه زمين و ماه و خورشيد هر سه روى يك خط راست قرار ميگيرند بطوريكه ماه بين آندو باشد در اينحالت ماه در محاق است و از زمين قابل رؤيت نيست. ضمنا طلوع و غروب آن با طلوع و غروب خورشيد مصادف است، يكى دو روز بعد از اينوضع جزئى از سطح ماه، از زمين ديده ميشود كه اصطلاحا آنرا هلال يا ماه نو نامند.

هفت روز بعد نصف قسمت روشن و نصف قسمت تاريك ماه، رو بزمين قرار ميگيرد و اينحالت را تربيع اول گويند، از آن ببعد كم كم قسمت روشن ماه افزايش مييابد تا در شب چهار دهم كه تمام قسمت روشن رو بزمين قرار بگيرد، و در حقيقت در اينموقع مجددا خورشيد و زمين و ماه روى يك خط قرار ميگيرند منتهى در اين مرحله بعكس حالت اول، زمين بين ماه و خورشيد واقع ميشود، اينستكه اين حالت ماه را بدر نامند. از اين ببعد كم كم قسمت روشن ماه كم مى شود تا مانند حالت اول در بيست و يكم ماه تربيع دوم اتفاق بيافتد و سپس روشنائى كم تر شده تا بالاخره محاق پيش ميآيد.

اين بود جلوه هاى متنوع و مناظر گوناگون كه قرص ماه در مدت 29 روز و 12 ساعت و 44 دقيقه و 3 ثانيه بخود مى گيرد اين جلوه ها بسيار منظم و دقيق است. درست مانند ساعتى كه اوقات ماه را مشخص مى كند.

عده اى از دانشمندان هيئت ميگويند غرض اصلى از وجود قمر روشن شدن شبهاى تاريك است و چنين استدلال مى كنند: سياراتى كه بآفتاب نزديك هستند مانند عطارد و زهره از قمر بى نيازند، زيرا نزديكى آفتاب بآنها سبب ميشود كه شب در ايندو سياره مانند بين الطلوعين روشن باشد. امّا زمين چون نسبت بخورشيد از آنها دورتر است اينستكه يك قمر براى آن آفريده شده و كره مريخ داراى دو قمر و كره مشترى داراى ده قمر مى باشد و هر چه اين كرات از خورشيد دورتر ميشوند تعداد قمر آنها بيشتر مي شود.

از جمله آثار قمر در كره زمين حركات منظم آب درياهاست كه از آنها به «جزر و مدّ» تعبير مي شود.

آب دريا تقريبا در مدت شش ساعت بالا آمده و در مدت شش ساعت بعد فرو مى نشيند، بالا آمدن آب دريا را اصطلاحا «مدّ» و پائين رفتن آنرا «جزر» گويند. هر چه از اوائل ماه بطرف نيمه هاى آن نزديك شويم شدت جزر و مدّ بيشتر ميشود، بطوريكه جزر و مدّ چهاردهم ماه خيلى قوى است همچنين جزر و مدهاى اوائل بهار و اوائل پائيز شديدتر از ساير مواقع مى باشد.

ملاحظه ميشود گرچه ماه يكى از سيارات بسيار كوچك صحنه پهناور آسمان است ولى حقايق عظيمى در وجود آن نهفته است، گاهى اين چراغ نوربخش، در پرتو خود لطف و زيبائى خاصى به زمين مى بخشد، زمانى براى سنجش زمان مورد استفاده مردم قرار ميگيرد، گاهى نيز جزر و مدّ درياها را بوجود آورده و از اينراه در حاصلخيز كردن و آبيارى نمودن مزارع اطراف درياها خدمتى بسزا انجام ميدهد.

منبع: انوار درخشان، ج 2، ص140-142؛ با اندکی تصرف

[1]. بقره/189