اوس بن صامت انصاری

مادر اوس (اويس)[1] بن صامت خزرجى انصارى [2] ، قُرّة العين دختر عُباده خزرجى [3] است و برادرش عُبادة بن صامت صحابى پيامبر[4] و همسرش خولة بنت ثعلبة الخزرجيّه. مفسران نامهاى ديگرى نيز براى همسرش ذكر كرده اند.[5] بنا به گزارش برخى منابع همسرش دختر عموى او بوده است.

اوس از شاعران خزرج و راويان حديث بود و در جنگهاى بدر، احد و خندق شركت كرد و پس از رحلت پيامبر در بيت المقدس ساكن شد و در سال 32 يا 34 قمرى در رَمْله (از شهرهاى بزرگ فلسطين)[6] در 72 يا 85 سالگى [7] از دنيا رفت.

درباره تندخويى او در دوره كهنسالى گزارشهايى نقل شده است.[8] در دوره اسلامى وى نخستين فردى بود كه همسرش را ظهاركرد.[9] مفسران ذيل نخستين آيات سوره مجادله به اين مسئله پرداخته اند.[10] بنا به گزارش راويان روزى اوس بر همسرش خشم گرفت و بنا به سنت جاهلىِ ظهار، همسرش را همچون مادرش دانست و بر خود حرام كرد؛ امّا پس از آن پشيمان شد.

همسرش كه براى چاره انديشى نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله رفته بود زبان به گلايه گشود كه اموالم را صرف و جوانيم را تباه كرد و اهل و خويشاوندانم را از پيرامونم پراكنده ساخت و حال كه سالخورده شده ام مرا ظهار كرده؛ ليكن از كار خويش پشيمان شده است. پيامبر فرمود: در اين زمينه حكمى نازل نشده است. خوله دست به دعا برداشت و به خداوند شكوه كرد و منتظر ماند تا آنكه اين آيات نازل شد: «قَد سَمِعَ اللَّهُ قَولَ الَّتى تُجدِلُكَ فى زَوجِها وتَشتَكى الَى اللَّهِ ... الَّذينَ يُظهِرونَ مِنكُم مِن نِساهِم ما هُنَّ امَّهتِهِم ان امَّهتُهُم الَّاالى ولَدنَهُم وانَّهُم لَيَقولونَ مُنكَرًا مِنَ القَولِ وزورًا وانَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفور والَّذينَ يُظهِرونَ مِن نِساهِم ثُمَّ يَعودونَ لِما قالوا فَتَحريرُ رَقَبَةٍ مِن قَبلِ ان يَتَماسّا ذلِكُم توعَظونَ بِهِ واللَّهُ بِما تَعمَلونَ خَبير فَمَن لَم يَجِد فَصيامُ شَهرَينِ مُتَتابِعَينِ مِن قَبلِ ان يَتَماسّا فَمَن لَم يَستَطِع فَاطعَامُ سِتّينَ مِسكينًا ذلِكَ لِتُؤمِنوابِاللَّهِ ورَسولِهِ و تِلكَ حُدودُ اللَّهِ ولِلكفِرينَ عَذابٌ اليم»[11] . با نزول اين آيات حكم كفاره ظهار به ترتيب اولويت، آزادى بنده، دو ماه روزه پياپى يا اطعام 60 فقير تعيين شد؛ امّا اوس كه تهيدست بود تنها با كمك پيامبر صلى الله عليه و آله توانست فقيرانى چند را اطعام كند.

بنا به برخى نقلها پس از وفات وى دو تن از عموزاده هايش بنا به رسم جاهلى كه ارث را ميان مردان جنگجو قسمت مى كردند، اموال اوس را ميان خود تقسيم كردند و به همسرش ام كُجّه و فرزندان او سهمى ندادند. همسر او در مسجد فضيخ به حضور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شكايت برد. در اين هنگام اين آيه نازل شد: «لِلرّجالِ نَصيبٌ مِمّا تَرَكَ الولِدانِ والاقرَبونَ ولِلنّساءِ نَصيبٌ مِمّا تَرَكَ الولِدانِ والاقرَبونَ مِمّا قَلَّ مِنهُ او كَثُرَ نَصيبًا مَفروضا»[12] و بدين وسيله زنان و فرزندان خردسال نيز در شمار وارثان قرار گرفتند، ازاين رو پيامبر از تصرف عموزاده هاى اوس در اموال وى جلوگيرى كرد.[13]

با توجه به نظر مورخان در تاريخ وفات اوس پس از وفات پيامبر و نيز نداشتن همسرى به نام ام كُجّه اين شأن نزول مورد ترديد جدى قرار گرفته است.

منبع: دائرة المعارف قرآن كريم، ج 5، ص41

[1]. الاصابه، ج 1، ص 303

[2]. الاستيعاب، ج 1، ص 207؛ الاصابه، ج 1، ص 302؛ اسدالغابه، ج 1، ص 323

[3]. الطبقات، ابن سعد، ج 3، ص 413؛ الطبقات، ابن خياط، ص 169: 613؛ المعارف، ص 255

[4]. رجال الطوسى، ص 23؛ البداية و النهايه، ج 3، ص 247- 248؛ ج 7، ص 176

[5]. اسباب النزول، ص 347؛ تفسير قرطبى، ج 17، ص 175؛ الميزان، ج 19، ص 181

[6]. معجم البلدان، ج 3، ص 69

[7]. الاصابه، ج 1، ص 303؛ تهذيب التهذيب، ج 1، ص 348

[8]. مجمع البيان، ج 9، ص 371؛ تفسير ابن كثير، ج 4، ص 341؛ الدرالمنثور، ج 8، ص 70

[9]. تفسير قمى، ج 2، ص 365؛ التبيان، ج 9، ص 541؛ الاصابه، ج 1، ص 303

[10]. مجمع البيان، ج 9، ص 371؛ تفسير قرطبى، ج 17، ص 176

[11]مجادله: آیه1-4

[12]نساء: آیه7

[13]. تفسير بغوى، ج 1، ص 314؛ الكشاف، ج 1، ص 503؛ روض الجنان، ج 5، ص 259