زنبور عسل

نَحْل، به معنای زنبور عسل و مفرد آن نحلة است. زنبور عسل، حشره اى از راسته نازك بالان كه داراى نژادهاى مختلف است كه از روى رنگشان تمييز داده مى شوند. زنبور عسل ممكن است سياه، قهوه اى، زرد و طلايى و دو رنگ باشد. بعضى نژادهاى آن خون سرد و ملايم و برخى بسيار عصبانى و موذى اند.

زنبور حشره اى است اجتماعى كه در بعضى امكنه به تعداد 30 تا 40 هزار در يكجا و به كمك هم زندگى مى كنند.

شانزدهمین سوره قرآن کریم نیز به سبب ذکر زنبور عسل در آن، «نحل» نام گرفته است؛ «وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا يَعْرِشُونَ ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِيهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»[1]

زنبوران عسل معمولا از ماده قندى مخصوصى كه در ريشه گلها قرار داده شده است مي مكند و آن را جمع آورى مى كنند، ولى زنبورشناسان مى گويند كار زنبوران تنها استفاده از اين ماده قندى بن گلها نيست، بلكه احيانا از تخمدان گلها و دمبرگها و ميوه ها نيز استفاده مى كنند كه قرآن از همه اينها تعبير به" مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ" (همه ميوه ها) كرده است.

جمله عجيبى كه از مترلينگ دانشمند زيست شناس نقل شده، اهميت تعبير قرآن را آشكار مى سازد آنجا كه مى گويد: همين امروز اگر زنبور عسل (اعم از وحشى و اهلى) از بين برود يكصد هزار نوع از گياهها و گلها و ميوه هاى ما از بين خواهد رفت، و از كجا كه اصولا تمدن ما از بين نرود؟ (زيرا نقش زنبوران عسل در جابجا كردن گرده هاى نر گلها و بارور ساختن گياهان ماده و به دنبال آن پرورش يافتن ميوه ها آن قدر عظيم است كه بعضى از دانشمندان حتى آن را از عسل سازى زنبوران هم مهمتر مى دانند). در حقيقت آنچه را زنبوران عسل از آن مى خورند، بالقوه انواع ميوه هايى است كه به كمك آنها، شكل مى گيرد و با اين حال چه پر معنى است كلمه «كُلِّ الثَّمَراتِ».

زنبورشناسان با مطالعاتى كه روى اين حشره انجام داده اند به اين نتيجه رسيده اند كه صبحگاهان گروهى از زنبوران كه ماموران شناسايى گلها هستند از كندو بيرون مى آيند و مناطق مختلف پر گل را كشف كرده و به كندو باز مى گردند و به اطلاع ديگران مى رسانند، حتى سمت و جهت آن را مشخص كرده و فاصله آن را نيز از كندو به اطلاع هموطنان خود مى رسانند. زنبوران براى رسيدن به منطقه گلها گاهى راه خود را نشانه گذارى مى كنند، و از طريق پراكندن بوهاى مختلف در مسير راه، و مانند آن، چنان راه را مشخص مى كنند كه كمتر امكان دارد زنبورى سرگردان شود! جمله «فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا» (در جاده هاى پروردگارت كه رام و تسليم تو است گام بگذار) گويا اشاره به اين واقعيت است.

شايد هنوز بسيارى از افراد فكر مى كنند كه برنامه كار زنبوران عسل اين است كه شيره گلها را مكيده و در دهان خود جمع و در كندو ذخيره مى كنند، در حالى كه چنين نيست آنها شيره هاى گلها را به بعضى از حفره هاى درون بدن خود كه زنبورشناسان به آن، چينه دان مى گويند مى فرستند، و در آنجا كه حكم يك كارخانه كوچك مواد شيميايى دارد تغيير و تحولهاى مختلفى پيدا كرده، شهد گلها به عسل تبديل مى گردد، و مجددا زنبور، عسل ساخته شده را از بدن خود بيرون مى فرستد.

عجيب اينكه سوره نحل، از سوره هاى مكى است و مى دانيم در منطقه مكه نه گل و گياهى وجود دارد و نه زنبوران عسل، ولى قرآن با اين دقت و ظرافت از آن سخن مى گويد و با تعبير جالبى مانند: « يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ: از درون زنبوران مايعى خارج مى شود به رنگهاى مختلف»، حتى به ريزه كاريهاى ساختن عسل نيز اشاره كرده است.

رنگ عسل، بر حسب آنكه زنبور بر چه گل و ثمره اى نشسته و از آن بهره گيرى كرده باشد تفاوت مى كند، به همين جهت در پاره اى از موارد قهوه اى تيره، و گاهى نقره اى سفيد، و گاهى بى رنگ، و گاهى زرد رنگ، گاهى شفاف، زمانى تيره، گاهى زرد طلايى، زمانى خرمايى و حتى گاهى، مايل به سياهى است!.

اين تنوع رنگها علاوه بر اين كه گوياى تنوع سرچشمه هاى بدست آوردن عسل است، تنوعى براى ذوقها و سليقه ها نيز محسوب مى شود زيرا امروز ثابت شده است كه رنگ غذا در تحريك اشتهاى انسان بسيار مؤثر است، قديمى ها نيز گويا اين مساله روانى را شناخته بودند كه غذاهاى خود را با زعفران و زردچوبه و رنگهاى ديگر رنگين مى ساختند، تا از طريق بصرى نيز ميهمانانشان را به خوردن غذا تشويق نمايند، در كتب غذاشناسى در اين زمينه بحث فراوان كرده اند كه نقل همه آنها مناسب با بحث فشرده تفسيرى ما نيست.

منبع: تفسير نمونه، ج 11، صص301 -306

[1]پروردگارت به زنبور عسل وحى كرد كه از كوه ها و درختان و از آنچه بالا مى برند لانه كن. سپس از همه ميوه ها بخور و براه هاى آسان خدايت داخل شو از شكمهاى آنها شرابى رنگارنگ خارج مى شود، در آن براى مردم شفا هست در اين مطلب حجتى است متفكران را. نحل: آیه68 و 69