آل لوط

آل لوط: خاندان لوط، پيروان او، لوط و دخترانش كه از عذاب الهى رهايى يافتند.

اين عنوان، در آيات 59 و 61 حجر/ 15؛ 56 نمل/ 27 و 34 قمر/ 54 آمده است.

براساس آيات 58- 60 حجر/ 15 فرشتگان به ابراهيم عليه السلام گفتند: ما به سوى گروه مجرمان فرستاده شده ايم، مگر خانواده لوط كه به طور قطع همه آنان جز زنش را مى رهانيم: «قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنا إِلى قَوْمٍ مُجْرِمِينَ* إِلَّا آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعِينَ* إِلَّا امْرَأَتَهُ ...». آيه 61 همين سوره، از آمدن فرشتگان نزد آل لوط خبر مى دهد: «فَلَمَّا جاءَ آلَ لُوطٍ الْمُرْسَلُونَ».

در آيه 56 نمل/ 27 قوم لوط در برابر لوط كه آنان را به پرهيز از گناه فرامى خواند، آل لوط را متظاهر به پاكى دانسته، به اخراج از شهر تهديد مى كنند: «فَما كانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ يَتَطَهَّرُونَ». در آيه 34 قمر/ 54 رهايى آل لوط را بيان مى كند: «إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ حاصِباً إِلَّا آلَ لُوطٍ نَجَّيْناهُمْ بِسَحَرٍ/ ما برآن ها تندبادى كه ريگ ها را به حركت درمى آورد، فرستاديم و همه را نابود كرديم ] جز خاندان لوط كه سحرگاهان نجاتشان داديم».

مقصود از آل لوط:

با توجّه به اختلاف در معناى آل، مفسّران درباره آل لوط نيز يك نظر ندارند. گروهى، آل لوط را پيروان وى دانسته اند[1] كه براساس روايتى از سعيد بن جبير، 13 نفر بوده اند[2] و گفته شده كه يكى از آنان، پس از 20 سال به لوط ايمان آورد.[3] برخى ديگر، افزون بر پيروان، آن را شامل شخص لوط نيز دانسته اند[4] كه ممكن است منشأ اين تفسير، دلالت فحواى آيات باشد؛ هم چنين گفته شده كه مقصود از آل لوط، خويشاوندان ويژه و عشيره لوط[5] يا شخص لوط با دختران او است.[6] اين رأى كه موافقان بسيارى دارد، با نظر نخست قابل جمع است؛ زيرا هر چند آل لوط به معناى پيروان لوط است، لوط جز دو دخترش پيرو ديگرى نداشته است.[7] به نظر ميبدى، آل لوط، دو دختر و همسر مؤمن لوط (نه همسرى كه نابود شد) بوده اند.[8] بعضى، آل لوط در آيه 61 حجر/ 15 را شخص لوط دانسته اند؛[9] زيرا فرشتگان، نزد لوط آمدند،[10] نه خانواده لوط، و چون به خانه و بر اهل وى وارد شدند، به آل لوط تعبير شده است.[11]

آيا آل لوط، شامل همسر وى مى شود؟

بيش تر مفسّران، در اين باره اظهار نظر صريحى نكرده اند. ابن عاشور، با استناد به استثناى همسر لوط از آل لوط در آيه 60 حجر/ 15 وى را از آل لوط دانسته؛[12] ولى برخى، با استناد به آيه «أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ يَتَطَهَّرُونَ» (نمل/ 27، 56) اين نظر را رد كرده اند؛ زيرا زن لوط از پاكان نبود؛ به همين جهت، مورد تهديد قوم لوط واقع نشد؛ بنابراين، آل لوط شامل او نمى شود؛[13] در اين صورت، استثنا در آيه 60 حجر/ 15 مى تواند منقطع باشد.[14] اين رأى، با آيه 34 قمر/ 54 «إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ حاصِباً إِلَّا آلَ لُوطٍ نَجَّيْناهُمْ بِسَحَرٍ ...» كه زن لوط از آل او استثنا نشده، تأييد مى شود. اگر چه در عهد عتيق آمده، آن دو فرشته كه بر لوط وارد شده بودند به او گفتند عجله كن، همسر و دو دخترت را كه اينجا هستند بردار و فرار كن [15]

رابطه اهل لوط با آل لوط:

واژه اهل، هفت بار به ضميرى كه به لوط برمى گردد، اضافه شده است. در آيه 169 شعراء/ 26 لوط، از خداوند مى خواهد تا او و اهلش را از عمل قومش برهاند: «رَبِّ نَجِّنِي وَ أَهْلِي مِمَّا يَعْمَلُونَ» و هنگام هجوم قوم به خانه اش، فرشتگان با مشاهده درماندگى لوط، در دفاع از وى با دل دارى اش، او را مژده رهايى مى دهند: «وَ قالُوا لا تَخَفْ وَ لا تَحْزَنْ إِنَّا مُنَجُّوكَ وَ أَهْلَكَ إِلَّا امْرَأَتَكَ ...». (عنكبوت/ 29، 33) در آيه 65 حجر/ 15 فرشتگان به لوط مى گويند: شبانه اهلت را حركت ده و در پى آن ها برو: «فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّيْلِ وَ اتَّبِعْ أَدْبارَهُمْ ...». خداوند در 4 مورد، از نجات لوط و اهل او به جز همسرش خبر مى دهد:

«فَأَنْجَيْناهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ».* (نمل/ 27، 57؛ اعراف/ 7، 83؛ صافّات/ 37، 134؛ شعراء/ 26، 170) مفسّران، اهل لوط را خويشاوندان وى،[16] دو دختر وى با همسر مؤمنش،[17] فقط دو دختر و يا پيروانش [18] دانسته اند؛ ولى بعضى بااستناد به آيه «فَما وَجَدْنا فِيها غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ و لى درآن جا جز يك خانه از فرمان بران خدا، بيش تر نيافتيم» (ذاريات/ 51، 36) رأى اخير (پيروان) را رد كرده اند.[19]

از مقايسه كاربرد «آل لوط» و «اهل لوط»، تفاوت ميان دو واژه آشكار مى شود كه آل لوط بر خلاف اهل، شامل شخص او نيز مى شود؛ زيرا اهل در همه موارد بر ضمير لوط عطف شده؛ مانند «فَأَنْجَيْناهُ وَ أَهْلَهُ»* در حالى كه چنين عطفى در آل وجود ندارد.

از طرفى، اهل لوط، شامل همسر وى نيز مى شود و اين در مورد آل، ثابت نيست.

دختران لوط:

تقريباً همه مفسّران، دختران لوط را جزو آل لوط شمرده اند؛ گرچه در شمار آنان اختلاف دارند. بسيارى، براى وى دو دختر به نام هاى زعوراء و رتياء يا ريثا و يغوثا (ذعرتا) ذكر كرده اند؛ ولى برخى، با استناد به آيه 71 حجر/ 15 «هؤُلاءِ بَناتِي» دختران لوط را بيش از دو تن دانسته اند. علّامه طباطبايى، شمار دختران لوط را يكى از موارد اختلاف تورات با قرآن دانسته؛ زيرا تورات براى لوط دو دختر، ولى قرآن واژه بنات (دختران) را به كار برده است. به گفته ابن عاشور، لوط به جز دو دخترِ شوهر نكرده، دو دختر شوهردار نيز داشته است.

تقريباً همه مفسّران، دختران لوط را جزو آل لوط شمرده اند؛ گرچه در شمار آنان اختلاف دارند. بسيارى، براى وى دو دختر[20] به نام هاى زعوراء و رتياء[21] يا ريثا و يغوثا[22] (ذعرتا)[23] ذكر كرده اند؛ ولى برخى، با استناد به آيه 71 حجر/ 15 «هؤُلاءِ بَناتِي» دختران لوط را بيش از د[24]و تن دانسته اند. علّامه طباطبايى، شمار دختران لوط را يكى از موارد اختلاف تورات با[25] قرآن دانسته؛ زيرا تورات براى لوط دو دختر، ولى قرآن واژه بنات (دختران) را به كار برده است. به گفته ابن عاشور، لوط به جز دو دخترِ شوهر نكرده، دو دختر شوهردار نيز داشته است.

چگونگى ورود فرستادگان الهى بر آل لوط:

فرشتگان، پس از خروج از منزل حضرت ابراهيم، به سوى سرزمين قوم لوط رفته، نيمروز، كنار نهر سَدوم (از شهرهاى قوم لوط[26] ) با دختر لوط كه براى خانواده اش آب مى بُرد، روبه رو شدند و از وى، سراغ منزلى براى استراحت گرفتند. دختر لوط از آنان خواست تا وارد شهر نشوند؛ سپس پدر را از وجود جوانان نيكو صورت در كنار دروازه شهر آگاه كرد. با اين كه قوم لوط، او را از مهمان كردن مردان نهى كرده بودند، فرشتگان را به منزل خود برد و جز خانواده اش كسى از حضور آنان باخبر نشد.[27] براساس روايتى ديگر، پس از آن كه فرشتگان خود را رهگذر معرّفى كردند، لوط به آنان هشدار داد كه به شهر وارد نشوند و چون با اصرار آن ها مواجه شد، ايشان را در خانه خود مهمان كرد و از

همسرش خواست تا حضور آن جوانان را پنهان دارد و در برابر آن، صاحب همه دارايى لوط شود؛ ولى او، قوم را از وجود جوانان زيباروى آگاه كرد.[28] قرآن، روبه رو شدن لوط با فرشتگان را اين گونه وصف مى كند: «قالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ* قالُوا بَلْ جِئْناكَ بِما كانُوا فِيهِ يَمْتَرُونَ* وَ أَتَيْناكَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ / لوط گفت: شما مردانى ناشناس هستيد.

گفتند نه ] بلكه براى تو چيزى آورده ايم كه آنان در آن/ نزول عذاب ] ترديد مى كردند و حق واقعيّتى مسلّم ] را براى تو آورده ايم و به قطع ما راست گويانيم». (حجر/ 15، 62- 64) در اين آيه، «مُنْكَرُونَ» به ناشناس تفسير شده؛[29] ولى به نظر برخى، بدين معنا است كه لوط به آن ها گفت: من از سوء قصد قوم خود به شما بيمناكم.[30] اين تفسير، با آيه بعد مناسب تر به نظر مى رسد. اگرچه زمان گفت و گوى لوط با فرشتگان در قرآن با صراحت ذكر نشده، به نظر بعضى، از سياق آيات به دست مى آيد كه اين گفت وگو پس از هجوم قوم لوط به خانه وى بوده است،[31] نه هنگام ورود فرشتگان به شهر.

رهايى آل لوط:

براساس آيه 34 قمر/ 54 خداوند، آل لوط را در سحرگاهان رهانيد: «نَجَّيْناهُمْ بِسَحَرٍ» و براساس آيه 65 حجر/ 15 فرشتگان به لوط گفتند: اهلش را شبانه از شهر خارج و براى مراقبتشان،[32] خود در پى آنان حركت كند. آنان مأمور بودند به پشت سر خود نگاه نكنند تا از رفتن باز نمانند[33] يا عذاب هولناك الهى را نبينند.[34] به نظر برخى، اين دستور براى آزمون بود تا كسانى كه به لوط ايمان و به نزول عذاب يقين دارند، رهايى يابند. زن لوط كه از اين دستور سرپيچيد، گرفتار عذاب شد.[35] در عهد عتيق نيز آمده، يكى از آن دو مرد (فرشته) به لوط گفت: براى نجات جان خود فرار كنيد و به پشت سرهم نگاه نكنيد ... امّا زن لوط به پشت سر نگاه كرد و به ستونى از نمك تبديل شد.[36] مفسّرانى كه مى گويند: همسر لوط همراه وى از شهر خارج و در بين راه با نگاه به پشت سر، دچار عذاب شد نيز، اين رأى را تأييد مى كنند. قول ديگر، باقى ماندن وى در شهر است.

برخى نيز گفته اند: مقصود از توجّه نكردن به پشت سر، اين بوده كه نگران قوم و نابودى آن ها نباشند.[37] گفته شده: مردى دانشمند از قوم لوط مردم را به عذابِ تهديد شده از سوى لوط، هشدار داد و از آن ها خواست كه مانع خروج لوط شوند؛ زيرا حضور وى، مانع عذاب مى شود؛ از اين رو مردم، گردِ خانه لوط جمع شده تا از خروج وى جلوگيرى كنند؛ ولى لوط در پى ستونى از نور كه جبرئيل پيش رويش ايجاد كرد، به راه افتاد و از شهر بيرون شد.[38] برپايه روايتى از امام باقر عليه السلام، فرشتگان به لوط گفتند: پس از هفت روز در نيمه شب هشتم، با اهلت از شهر بيرون برو.[39] لوط، پس از خروج از شهر، به جايى كه مأمور بود رفت؛ مكانى كه بيش تر مفسّران آن جا را شام دانسته اند.[40] مكان هاى ديگرى، چون صُغَر،[41] صَفَد (يكى از قريه هاى قوم لوط) مصر،[42] اليقين (محلى در الخليل) كه لوط به آن جا نزد ابراهيم رفت و به انتظار عذاب ماندند و با نزول عذاب، ابراهيم گفت: «أيقنت بالله» و از آن پس، «اليقين» خوانده شد[43] نيز ذكر شده است. در عهد عتيق نيز ذكر شده

فرشتگان به لوط گفتند: به بالاى كوهى در آن جا برود. لوط از آنان خواست به يكى از قريه هاى اطراف به نام «صُوعَر» برود. پس از رفتن لوط به آن جا، صبح گاهان عذاب بر قومش نازل شد[44] : «فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّيْلِ وَ اتَّبِعْ أَدْبارَهُمْ وَ لا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ وَ امْضُوا حَيْثُ تُؤْمَرُونَ / پس پاسى از شب گذشته خانواده ات را حركت ده و خودت در پى آنان برو، و هيچ كس نبايد به عقب بنگرد، و به هر جا مأمور مى شويد، برويد.» (حجر/ 15، 65)

ويژگى هاى آل لوط:

1. ايمان و اسلام:

«فَأَخْرَجْنا مَنْ كانَ فِيها مِنَ الْمُؤْمِنِينَ* فَما وَجَدْنا فِيها غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ / پس هركه از مؤمنان در آن شهرها] بود، بيرون برديم؛ ولى در آن جا جز يك خانه از فرمان بران خدا، بيش تر] نيافتيم.» (ذاريات/ 51، 35- 36) و همين ايمان و اسلام، سبب رهايى آنان شد.[45]

2. پاك دامنى:

«... إِنَّهُمْ أُناسٌ يَتَطَهَّرُونَ / آنان مردمى پاكيزگى ورزند (اعراف/ 7، 82) به همين دليل، قوم لوط آنان را به اخراج تهديد كردند:[46] «... قالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْيَتِكُمْ ....» (اعراف/ 7، 82) عدّه اى، پاكى آل لوط را دورى از عمل قوم لوط[47] دانسته اند.

3. شكر:

خداوند در آيه 35 قمر/ 54 رهايى آل لوط را نعمتى از جانب خود و پاداش شكرگزارى آن ها دانسته است: «نِعْمَةً مِنْ عِنْدِنا كَذلِكَ نَجْزِي مَنْ شَكَرَ». برخى، شكر آل لوط را به ايمان و اطاعت خداوند تفسير كرده اند.[48]

آل لوط در تورات :

تورات، در نقل ماجراى لوط، با قرآن شباهت هايى و در مواردى نيز اختلاف دارد.

تورات از دو فرشته ياد كرده كه بر آل لوط وارد شدند؛[49] ولى قرآن به صورت جمع (مرسلون/ فرشتگان) آورده كه دست كم شامل سه فرشته مى شود. درباره شمار فرزندان لوط نيز تناقض وجود دارد. در مواردى، به دو دختر تصريح شده و در يك جا مى گويد: آن دو مرد(دو فرشته) به لوط گفتند: دامادها، پسران، دختران و همه منسوبان خود را از اين مكان خارج كن كه ما اين محل را نابود خواهيم كرد؛ پس از آن، لوط سراغ دامادهايش رفت تا آن ها را به خروج از شهر تشويق كند؛ ولى آن ها نپذيرفتند.[50] براساس نقل تورات، زن لوط در ميان راه به سبب نافرمانى از فرمان خداوند و توجّه به پشت سر، گرفتار عذاب الهى شد.[51] لوط پس از نابودى قوم، از كوهى در صُوعَر، بالا رفت و در آن جا با دو دخترش اقامت گزيد. در همان جا دختر بزرگ لوط به خواهرش پيشنهاد كرد كه به دليل پير شدن لوط و نبودن هيچ مردى كه همسر آن ها شود، به وى شراب نوشانده، در حال مستى با وى درآميزند و بدين طريق نسل پدر را حفظ كنند؛ آن گاه در دو شب پياپى به لوط شراب نوشاند و هر دو از وى حامله شدند. خواهر بزرگ تر، صاحب پسرى به نام «موآب» و خواهر كوچك تر نيز صاحب پسرى به نام «بَنْعَمى» شدند. موآبيين از نسل موآب و بنى عَمُّون يا عمونيين از نسل بَنْعَمى هستند؛[52] ولى از نظر مسلمانان و قرآن، چنين عملى ناشايست است و قرآن، ساحت پيامبران را از اين كارهاى ناشايست منزّه مى داند.[53]

منبع: اعلام قرآن از دايره المعارف قرآن كريم، ج 1، ص: 145

[1]. جامع البيان، مج 8، ج 14، ص 55؛ تفسير قرطبى، ج 10، ص 25؛ روض الجنان، ج 8، ص 289

[2]. الكشاف، ج 4، ص 402؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 620

[3]. روح البيان، ج 9، ص 165

[4]. الكشاف، ج 2، ص 126؛ التبيان، ج 8، ص 106

[5]. مجمع البيان، ج 6، ص 524

[6]. تفسير قرطبى، ج 17، ص 93؛ الميزان، ج 8، ص 184

[7]. تفسير قرطبى، ج 17، ص 93

[8]. كشف الاسرار، ج 9، ص 393 و ج 5، ص 323

[9]. همان، ج 5، ص 323

[10]. تفسير ابن كثير، ج 2، ص 574

[11]. التحرير والتنوير، ج 14، ص 63

[12]. همان، ص 61

[13]. الفرقان، ج 19- 20، ص 227

[14]. روح المعانى، مج 11، ج 20، ص 3

[15]. كتاب مقدس، پيدايش، 19: 15

[16]. التبيان، ج 4، ص 459؛ التفسير الكبير، ج 14، ص 171

[17]. كشف الاسرار، ج 5، ص 323 و ج 9، ص 393

[18]. روض الجنان، ج 8، ص 289؛ التفسيرالكبير، ج 14، ص 171

[19]. المنار، ج 8، ص 515

[20]. الكشاف، ج 4، ص 402؛ مجمع البيان، ج 9، ص 238؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 620.

[21]. مجمع البيان، ج 5، ص 280

[22]. روح المعانى، مج 5، ج 8، ص 255

[23]. البداية و النهايه، ج 1، ص 167

[24]5 و. الميزان، ج 10، ص 359

[25]. التحريروالتنوير، ج 8، ص 236- 237

[26]. معجم البلدان، ج 3، ص 200

[27]. البداية و النهايه، ج 1، ص 167

[28]. النورالمبين، ص 136

[29]. كشف الاسرار، ج 5، ص 324

[30]. تفسير قرطبى، ج 10، ص 26

[31]. روح المعانى، مج 8، ج 14، ص 99

[32]. مجمع البيان، ج 6، ص 525

[33]. كشف الاسرار، ج 5، ص 323

[34]. مجمع البيان، ج 6، ص 525

[35]. التحريروالتنوير، ج 8، ص 236

[36]. كتاب مقدس، پيدايش، 19: 17- 27

[37]. روض الجنان، ج 10، ص 314

[38]. النورالمبين، ص 136

[39]. بحارالانوار، ج 12، ص 149

[40]. كشف الاسرار، ج 5، ص 324؛ مجمع البيان، ج 6، ص 525؛ تفسيرقرطبى، ج 10، ص 26

[41]. روض الجنان، ج 11، ص 335

[42]. كشف الاسرار، ج 5، ص 324

[43]. تفسير قرطبى، ج 10، ص 26

[44]. قصص الانبياء، ص 166؛ كتاب مقدس، پيدايش، 19: 18- 26

[45]. التحريروالتنوير، ج 27، ص 7- 8

[46]. الميزان، ج 10، ص 359

[47]. جامع البيان، مج 5، ج 8، ص 305؛ الكشاف، ج 2، ص 125

[48]. تفسير قرطبى، ج 17، ص 94

[49]. كتاب مقدس، پيدايش 19: 1

[50]. كتاب مقدس، پيدايش 19: 14- 15

[51]. همان، 19: 26

[52]. همان، 19: 30

[53]. الميزان، ج 10، ص 359