مُشَبِّهة

تشبيه مصدر باب تفعيل از ريشه «ش- ب- ه» در لغت مانند كردن چيزى به چيزى [1] و در اصطلاحِ علم بيان مانند كردن چيزى به چيزى در صفتى [2] و در اصطلاحِ متكلمان مانند كردن خداوند به خلق و بيشتر به انسان است.[3] به فرقه اى از مسلمانان كه با تمسك به ظواهر برخى از نصوص خدا را در اوصاف به انسان مانند كرده اند مشبّهه يا مجسّمه گويند.[4] تجسيم گرچه معمولًا در كنار تشبيه به كار رفته، و با آن قرابت معنايى دارد؛ ولى اخص از آن است.

گفتنى است بحث از تشبيه و نقطه مقابل آن (تنزيه) در دوره اى چنان اهميت داشته است كه برخى آن را نقطه آغاز تاريخ علم كلام دانسته اند.[5] ميل به تشبيه از فراگيرترين و كهن ترين گرايشهاى بشر است، از اين رو صورت مادى و انسانى دادن به خدا در گستره تاريخ همواره بوده و در نقاط گوناگون جهان سابقه اى ديرينه دارد[6] ؛ ولى به گفته برخى عقيده تشبيه ابتدا در فرقه اى از قوم يهود پديد آمده و سپس به طوايفى از مسلمانان چون مشبّهه حشويه، كرّاميه و غلات شيعه سرايت كرده است.[7]

در معنای آیه « وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِكُونَ »[8] چند قول ذکر شده است از جمله اینکه؛ از ابن عباس نقل شده كه گفته است: منظور «مشبّهة» هستند [كه خدا را بمخلوقات تشبيه ميكنند] اينان بطور اجمال- و فى الجملة- ايمان آورده ولى در تفصيل و معنى مشرك هستند.

منابع:

دائرة المعارف قرآن كريم، ج 7، ص537

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص410

[1] . لسان العرب، ج 7، ص 23؛ منتهى الارب، 609،« شبه»

[2] . فنون بلاغت، ص 227

[3] . الملل والنحل، ج 1، ص 93، 173

[4] . لغت نامه، ج 12، ص 18482،« مشبهه»

[5] . مقدمه ابن خلدون، ج 1، ص 463- 465

[6] . دانشنامه جهان اسلام، ج 7، ص 331

[7] . الملل و النحل، ج 1، ص 92- 93 و مركز فرهنگ ومعارف قرآن، دائرة المعارف قرآن كريم، 8جلد، موسسه بوستان كتاب - قم، چاپ: دوم، 1389.

[8] . یوسف: آیه106