أبو بكر بن أبی قحافة

ابوبكر: عبداللّه بن عثمان بن عامر بن عمرو بن كعب بن سعد بن تيم بن مرة بن كعب بن لؤی ... معروف به ابن ابی قحافه، از تيره بنى تيم بن مرّه .

درباره نام او در جاهليّت، اختلاف است. در برخى روايات، «عبدالكعبه» و در پاره اى ديگر، «عتيق» ذكر شده كه پيامبر يا اهل وى، او را عبدالله خوانده اند. براساس اخبار ديگرى، عتيق لقب داشت در كتاب هاى اهل سنّت، وى به «صِدّيق» نيز معروف است.

برخى گفته اند: وى از آن رو چنين لقب يافت كه گفته هاى پيامبر صلى الله عليه و آله را بى هيچ تأمّلى تصديق مى كرد؛ امّا براساس روايات معتبر صِدّيق از القاب امام على عليه السلام بود كه در ماجراهاى بعدى به ابوبكر نسبت داده شد.

مادر ابوبكر، ام الخير، سلمى دختر صخربن عامر بن كعب بن سعد بود؛

جزئيات زندگى پيش از اسلامِ ابوبكر چندان روشن نيست. بر اساس اخبارى كه درباره سال وفات و نيز طول عمر وى ذكر شده، بايستى سه سال پس از عام الفيل و 38 سال پيش از بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله زاده شده باشد. ابن اثير وى را از رؤساى قريش و برگزيدگان مكّه برشمرده است كه تعيين اشناق (ديات) مكّه به او محوّل مى شد و هرچه را او به صورت ديه تعيين مى كرد، مى پذيرفتند؛ البتّه در ديگر منابع تاريخى چنين جاى گاهى براى او ذكر نشده است.

ابوبكر به تجارت اشتغال داشت و از اين راه ثروتى اندوخته بود و چون پيامبر مبعوث شد، با بخشى از 4000 يا 40000 درهم دارايى اش، بردگان را آزاد كرد. اين اقدام ابوبكر، در باور اهل سنّت بسيار بزرگ جلوه كرده و افرادى را به ارزيابى كشانده است؛ از اين رو، ابن شهر آشوب، اين مقدار سرمايه را (معادل 4000 دينار) در مقابل ثروت خديجه كه موجب تقويت پيامبر صلى الله عليه و آله شد، چندان چشم گير نمى شمارد.

ابوبكر گويا با علم انساب و تعبير خواب نيز آشنايى داشت و در جاهليّت، چون ديگران بت پرست بود. از او نقل است كه چون در ماجراى افك، به تنگنا افتاد، گفت: من خاندانى از عرب را نمى شناسم كه بر آنان، آن چه بر آل ابى بكر رفته است، روا شده باشد.

به خدا قسم! در جاهليّت كه خدا را نمى پرستيديم و چيزى را به نام او نمى خوانديم، در حق ما چنين چيزى گفته نمى شد. وى در اين سخن، با صراحت به خداناپرستى اش در آن دوره اشاره كرده است.

اسلام ابوبكر:

درباره زمان اسلام ابوبكر، در طول تاريخ اسلام، بحث هاى بسيارى در گرفته است. وى در برخى منابع اهل سنّت، نخستين مسلمان دانسته شده است. علّامه امينى از منابع معتبر اهل سنّت، بيش از 100 حديث آورده كه امام على عليه السلام را نخستين مسلمان و اوّل نمازگزار مى شناساند.

محمدبن سعد، از پدر خود نقل مى كند كه پيش از ابوبكر، گروهى (بيش از 50 نفر) مسلمان شده بودند. يعقوبى، اسلامِ ابوبكر را پس از على، خديجه، زيدبن حارثه و احتمالًا ابوذر مى داند. در مجادله مأمون درباره اسلام آوردن او پس از على، مباحث خواندنى و قابل تأمّلى در تاريخ آمده است. با دقّت و تأمّل در داده هاى تاريخى، قول به اسلام ابوبكر پس از چند نفر، استوارى بيش ترى مى يابد؛ به هر روى، ابوبكر پس از اسلام، چون ديگر مسلمانان زيست. داستان زندگى او در اين دوره، مانند پيش از آن، با همه آن چه درباره اعمال مسلمانى وى در منابع آورده اند، عظمت و برجستگى ويژه اى ندارد.

ابوبكر پس از هجرت :

ماجراى هجرت ابوبكر و همراهى او با پيامبر و مصاحبت سه روزه با حضرت در غار ثور ، مباحثى را در تاريخ و در كلام برانگيخته و بيش ترين مباحثِ مربوط به زندگى او را شكل داده است. آغاز هجرت، به صورت پنهانى و با تعقيب و گريز همراه بود؛ از اين رو به ناچار سه روز در غار ثور توقّف كردند. آن چه در اين نهان گاه بر آنان گذشت، مايه چند و چون بسيارى شده؛ به ويژه آن گاه كه سپاه دشمن در جست و جوى پيامبر، تا نزديك غار آمدند؛ به گونه اى كه به گفته ابوبكر «اگر يكى از آنان جلو پايش را مى نگريست، ما را زير پايش مى ديد». اين امر، موجب وحشت ابوبكر شد و پيامبر صلى الله عليه و آله به او دل دارى داد.

اين مصاحبت چند روزه در كتاب هاى شيعه و سنّى به گونه هاى مختلفى تحليل شده است . ابوبكر با ورود به مدينه، بنا به نقلى از محمدبن عمر، بر حبيب بن يساف فرود آمد و بنا به روايتى ديگر از او، به خانه خارجة بن زيد بن ابى زهير وارد شد و با دختر او ازدواج كرد و تا زمان رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله در همان ديار، يعنى سُنح (محلى در يك ميلى مدينه) نزد بنى الحارث بن خزرج زيست. او، هم چنين خانه اى در كوچه بقيع، روبه روى خانه عثمان و خانه ديگرى نزديك مسجد برگزيد. همسرش، اسماء بنت عميس در اين خانه زندگى مى كرد. در ماجراى مؤاخات، رسول خدا ميان او و عمر، عقد برادرى بست و بر اساس نقلى، درباره آنان گفت: اين دو سروران كهن سالان بهشت (جز پيامبران و رسولان) هستند. اين سخن، در مآخذ شيعى از حيث سند و دلالت نقد شده و آن را كوششى از طرف بنى اميّه در تقابل با سخن رسول خدا درباره حسن و حسين عليهما السلام كه آن دو را سرور جوانان اهل بهشت خوانده دانسته اند.

حضور ابوبكر، پس از اين، در جنگ ها گزارش شده امّا در هيچ يك از آن ها، شگفتى آفرينى و شجاعت خاصّى از او ديده نمى شود. در غزوه بدر، جز مشاوره پيامبر صلى الله عليه و آله با مسلمانان و از جمله او، و نيز ساختن سجده گاهى براى حضرت نقل ديگرى وجود ندارد. پس از جنگ، او درمشاوره پيامبر صلى الله عليه و آله با تنى چند درباره اسيران، با طرح خويشاوندى آنان با مسلمانان، اخذ فديه و آزادى را پيشنهاد كرد. به نقل واقدى، اسيران مشرك او را به وساطت گرفتند و وى به بخشودن آنان اصرار كرد؛ هر چند عمر بر خلاف او، به كشتن آنان نظر داشت. در اين جنگ، داستان هايى افسانه گونه نيز درباره ابوبكر نقل شده است. اين كه چنين كاركردى در جنگ، وى را در رديف مجاهدان قرار مى دهد يا خير، محل بحث است. بنابراين، نقش وى در بدر، چندان چشم گير و قوى نبوده است.

واقدى، او را در جنگ احد، يكى از 14 پاى مرد به شمار مى آورد؛ ولى وقتى 8 نفر (سه تن از مهاجران و 5 تن از انصار) را نام مى برد كه تا پاى جان بيعت و ايستادگى كردند، نام او در بين نيست. در بعضى منابع، نام او حتّى در ميان گروه نخست نيز ديده نمى شود. از شجاعت او در اين جنگ فقط همين را گفته اند كه وقتى فرزندش عبدالرّحمن (از افراد سپاه مشركان) بر اسبى ظاهر شد، در حالى كه تمام صورتش را پوشانده بود و مبارز مى طلبيد، ابوبكر شمشيرش را بر كشيد؛ امّا پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود: شمشيرت را در نيام كن. در جنگ مريسيع (بنى المصطلق)، در سال 5 هجرى، او يكى از سواره ها بود كه گفته اند: پرچم مهاجران را در دست داشت؛ ولى بعضى، عمّاربن ياسر را پرچم دار مهاجران در آن جنگ دانسته اند. حضور ابوبكر، در كندن خندق نيز گزارش شده است.

ابوبكر در سال ششم هجرى، با 10 سوار به جست و جوى قريش تا غميم رفت و بى هيچ زد و خوردى بازگشت (سريه بنى لحيان). در واقعه حديبيّه نيز حضور داشت و در مخالفت عمر با پيمان حديبيّه، او را به همراهى با آن پيمان سفارش مى كرد. او از گواهانِ پيمان ياد شده نيز هست. در سال هفتم هجرى، در جنگ خيبر، از فتح قلعه غموص ناتوان ماند؛ هرچند از درآمد خيبر، 100 بار خرما سهم برد. در سال هشتم براى كمك به سپاه عمروعاص، تحت فرماندهى ابوعبيده جراح، به سوى قضاعه حركت كرد و پس از نقض عهد مكّيان، ابوسفيان براى وساطت نزد او آمد؛ امّا وى وساطت آنان را نپذيرفت، و چون پيامبر به قصد تنبيه مكّيان، در تب و تاب بود، ابوبكر چند بار نزد عايشه آمد و در پى كشف عزمِ حضرت، به پرس و جو پرداخت؛ امّا عايشه نيز از آن اطلاعى نداشت. در واقعه فتح مكّه، فقط نقش او در آوردن پدرش، ابوقحافه نزد پيامبر صلى الله عليه و آله (براى مسلمان شدن) ذكر شده است. در جنگ حنين، نام او در ميان برجستگان و پاى مردان سپاه اسلام ديده نمى شود. وى در تبوك، پرچمى را به دست داشت؛ ولى طبق روايتى از حذيفةبن يمان، هنگام بازگشت، از او و تنى چند از مسلمانان، عمل ناپسندى گزارش شده است.

پيامبر صلى الله عليه و آله در سال نهم هجرى، ابوبكر را در نخستين حجّ اسلام، به رياست آن گمارد؛ ولى پس از نزول سوره برائت ابوبكر را عزل و على عليه السلام را به جاى او نصب كرد و قرائت آيات نخستين سوره برائت را بر مشركان، به على عليه السلام سپرده كه منشأ مجادله هاى كلامى بسيارى شده است. گفته اند: چون آيات آغازين سوره برائت نازل شد، پيامبر آن را به ابوبكر سپرد و فرمان داد تا به مكّه رفته، در روز قربانى در «منى» بر مردم بخواند. وقتى ابوبكر خارج شد، جبرئيل پيام آورد كه اى محمد! آن را جز مردى از تو، نبايد از طرف تو ادا كند؛ بدين جهت، پيامبر صلى الله عليه و آله على عليه السلام را به دنبال ابوبكر فرستاد كه در «روحا» به وى رسيد و آيات را از او گرفت. ابوبكر نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و پرسيد: آيا خداوند چيزى درباره من بر تو نازل كرد؟ فرمود: نه، خداوند فرمانم داد تا جز من يا مردى از من آن را ادا نكند.

مسأله اى كه بيش از همه، مجادله هايى را در پى داشته، خوددارى ابوبكر از شركت در سپاه اسامةبن زيد است. پيامبر در واپسين روزهاى زندگى اش، مسلمانان را براى نبرد با روم، فراخواند و پرچمى براى اسامه بست و گفت به محل كشته شدن پدرت (موته در فلسطين) برو و فرمان داد تا همگان در اين لشكر حضور يابند؛ امّا با تعلّل و سستى عدّه اى، به بهانه جوان بودن فرمانده و در نهايت بازگشت چند تن از سران، از جمله ابوبكر از اردوگاه جُرْف، اين خواسته پيامبر تحقّق نيافت. چون پيامبر صلى الله عليه و آله متوجّه سرپيچى آنان شد، با تأكيد خواست تا به سپاه پيوسته، اسامه را همراهى كنند؛ امّا اصرار حضرت بى نتيجه ماند. به اعتقاد شيعه، اين نافرمانى، گناهى بزرگ به شمار مى آيد؛ چرا كه پيامبر در نهايت، تأخيركنندگان از حضور در سپاه اسامه را لعن كرد.

از فضيل بن عمرو فُقيمى نقل است كه ابوبكر، سه بار امامت نماز جماعت را به عهده گرفت و به گفته عايشه، يك بار آن، با حضور خود حضرت رسول صلى الله عليه و آله بود. عايشه، اين قضيه را به گونه هايى باز مى گويد كه شائبه توجيه اعمال انجام يافته بعدى را دارد؛ به ويژه كه مدّعى است، وقتى پيامبر پدرم را براى اقامه نماز جماعت فرمان داد، من به جهت رقّت قلب و رأفت ابوبكر، از حفصه خواستم تا پدرش (عمر) را براى نماز بخواند؛ امّا پيامبر بر نمازِ ابوبكر تأكيد ورزيد. در همين واقعه او ادّعا مى كند: پيامبر، برادرم را فراخواند و از او خواست استخوانِ شانه اى بياورد كه در آن چيزى بنويسد تا مردم در خلافت ابوبكر اختلاف نكنند. از عايشه، سخنانى شگفت انگيزتر از اين نيز ذكر شده است. وقتى از او پرسيدند: اى ام المؤمنين! پيامبر صلى الله عليه و آله چه كسى را جانشين خود كرد؟ گفت: ابوبكر. پرسيدند: پس از او چه كسى را؟ گفت: عمر. پرسيدند: و پس از او؟ گفت: ابوعبيده جراح ....

ساختگى بودن اين اخبار، با توجّه به ماجراهايى كه پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله در گزينش جانشين پيش آمد، چنان آشكار است كه نيازى به تفصيل بيش تر ندارد. بر اساس روايات شيعى، ابوبكر فقط يك بار بى اجازه پيامبر و به تشويق عايشه به امامت جماعت ايستاد كه پيامبر با حضور خود در مسجد، در عين مريضى، او را كنار زد و خود به امامت ايستاد.

خلافت ابوبكر:

ابوبكر، نخستين خليفه است كه چگونگى انتخاب او در تاريخ يك سان گزارش نشده است. گفته اند: وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله درگذشت، عدّه اى از انصار در «سقيفه بنى ساعده» جمع شدند تا درباره جانشينى رسول خدا گفت وگو كنند. عمر با طرح زنده بودن پيامبر و ادّعاى اين كه او چون موسى غايب شده و 40 روز ديگر برمى گردد، به اتّفاق ابوعبيده جراح وارد سقيفه شده و فضاى مجلس را دگرگون كرد و در اين فاصله، ابوبكر كه گويا در «سُنح» بود، به صحنه آمد. عمر، به خواست و اشاره ابوبكر، با يادآورى آيه «إنّك ميّت و إنّهم ميّتون» (زمر/ 39، 30) و بيان آيه 144 آل عمران/ 3 كه در آن، محمد صلى الله عليه و آله پيامبرى چون ديگر پيامبران و مرگ او امرى طبيعى شناسانده شده، دست از ادّعاى خود برداشت.

ابوبكر در برابر مطالبات انصار كه مى گفتند: از ما اميرى و از شما اميرى، گفت: اميران از ما و وزيران از شما، و با ذكر خطبه اى، مردم را از تفرقه بازداشت و گفت: پيامبر از ما است و ما به مقام او سزاوارتريم و نيز با استناد به سخنى از پيامبر (الائمة من قريش) كه بى ترديد مصداق مشخّص آن اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام هستند. از انصار خواست تا با يكى از دو تن، يعنى ابوعبيده يا عمر بيعت كنند. در اين هنگام، عمر، ابوبكر را براى امر خلافت، سزاوارتر دانست و خود را از اين مسؤوليّت كنار كشيد؛ چرا كه ابوبكر در اسلام با سابقه تر و ثانى اثنين در غار بود؛ سپس برخاست تا با او بيعت كند. مشابه چنين گفته اى از ابوعبيده نيز ذكر شده است. عبدالرّحمن بن عوف نيز به پيروى از آن دو در خطاب به انصار، از فضلِ على عليه السلام، ابوبكر و عمر سخن گفت. پس از آن منذربن ارقم گفت: ما فضل كسانى را كه بر شمردى انكار نمى كنيم. به راستى در ميان آنان كسى است كه اگر براى اين امر پيش آيد، كسى با او نزاع نمى كند. يعقوبى، مرادِ منذر را على ابن ابى طالب عليه السلام مى داند.

داستان خلافت به اين گونه نيز آمده است كه چون پيامبر درگذشت، عمر نزد ابوعبيده آمد و به ادّعاى اين كه او امين امّت است، خواست تا با وى بيعت كند؛ امّا ابوعبيده گفت: از زمانى كه اسلام آورده اى، تا كنون تو را اين گونه درمانده نديده بودم. آيا با من بيعت مى كنى، در حالى كه دوم دو تن، صدّيق، در ميان شما است؟ چند و چون در جزئيات آن چه ذكر شد، در اين مجال نمى گنجد؛ امّا همين مقدار روشن است كه اين سخن ها، لزوماً ادّعاى كسانى را نقض مى كند كه خلافت ابوبكر را به انتخاب پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت مى دهند.

در چگونگى ورود ابوبكر به سقيفه، زمان آن، و گفت و گوى او با انصار اختلاف است. آن چه ابوبكر براى برجاى نشاندن انصار، از پيامبر بدان استناد كرد، به اين معنا نبود و سرعت عمل و تعجيل وى در اخذ مقام خلافت، با اين كه مى دانست على عليه السلام از او شايسته تر است، امرى ناباورانه بود تا آن جا كه وقتى «براءبن عازب» خبر انتخاب خليفه را به ميان بنى هاشم آورد، گفتند: ما به محمد سزاوارتريم؛ آنان چنين نمى كنند. همه اين ها مقوله هايى بحث انگيز است؛ به ويژه كه عمر اين انتخاب و بيعت را فلته اى (حادثه) دانست كه خداوند مردم را از شرّ آن نگه داشت و دستور داد از اين پس هركس اين گونه عمل كند، او را بكشند.

به هر روى، ابوبكر در سقيفه بنى ساعده، بر اساس طرحى به خلافت رسيد. برخى از انصار نيز مثل بشيربن سعد خزرجى براى جلوگيرى از رياست سعدبن عباده، با او بيعت كردند. فرداى آن روز، ابوبكر در مسجد بر منبر نشست. ابتدا عمر سخن گفت و از مردم خواست تا با او بيعت كنند؛ سپس ابوبكر، پس از حمد و ثناى خدا گفت: اى مردم! من بر شما ولايت يافته ام؛ ولى بهترين شما نيستم؛ پس اگر درست بودم، كمكم كنيد و اگر كجى كردم، راستم كنيد.

اين سخن را كه اهل سنّت بر فروتنى وى حمل كرده اند، از سوى شيعه اقرارى به عدم صلاحيّت تلقّى شده كه با خطبه على عليه السلام نيز تأييد مى شود: «به خدا سوگند! او (ابوبكر) رداى خلافت را بر تن كرد؛ در حالى كه خوب مى دانست من در گردش حكومت اسلامى، چون محور سنگ آسيايم. چشمه هاى علم و فضيلت ] از دامن كوهسار وجودم جارى است و مرغان دور پرواز انديشه ها] به افكار بلند من راه نتوانند يافت».

پس از بيعتِ عدّه اى، شمارى از اصحاب رسول خدا، تن به خلافت ابوبكر نداده، حتّى برخى از آنان درصدد بودند تا او را از منبر به زيركشند. برپايه نقلى، هيچ يك از بنى هاشم، تا زمانى كه فاطمه عليها السلام زنده بود، با او بيعت نكردند. در رأس همه اينان، على عليه السلام قرار داشت كه بى ترديد صلاحيتش براى احراز خلافت بر همه آشكار بود و پيامبر صلى الله عليه و آله نيز بارها آن را بيان فرموده بود. اين خوددارى از بيعت، خشم ابوبكر را برانگيخت و عمر را تا حدّ جنگ با آنان فرمان داد و چون عمر با فاطمه و گروهى از صحابه كه در خانه او جمع شده بودند، مواجه شد، فرمان جمع هيزم داد و او را به آتش زدن خانه تهديد كرد، مگر آن كه در آن چه امّت وارد شده اند، داخل شوند.

آورده اند كه عمر و همراهانش، درِ خانه فاطمه را كه از پوسته درخت خرما بود، شكسته وارد خانه شدند و گريبان على را گرفته، از خانه خارج كردند. فاطمه عليها السلام پيراهن پيامبر صلى الله عليه و آله را بر سر نهاد. دست دو فرزندش را گرفت و نزد ابوبكر آمد و گفت: اى ابوبكر! بين من و تو چه پيش آمده؟ آيا بر آنى كه فرزندانم را يتيم و مرا بيوه كنى؟ به خدا سوگند! اگر دست از او بر نداريد، گيسوانم را پريشان و گريبانم را پاره مى كنم و بر سر قبر پدرم مى روم و به درگاه خدا فرياد مى زنم.

در پاره اى از اخبار، از طرح كشتن على عليه السلام نيز سخن به ميان آمده كه البتّه عملى نشد. اين رفتار خشونت آميز با اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله ديگران را برجاى نشاند. اين كه آيا على نيز بعدها بيعت كرد، به درستى روشن نيست. برخى، بيعت آن حضرت را پس از شش ماه و برخى ديگر بعد از چهل روز ذكر كرده اند. گفته شده: عذر حضرت در خوددارى از بيعت، آن بود كه سوگند ياد كرده بود تا زمانى كه قرآن را جمع نكرده، جز براى نماز از خانه خارج نشود؛ امّا اين واقعيّت ندارد. براساس ديگر خبرها، حضرت على عليه السلام به كراهت و اجبار، دست بيعت داد؛ گرچه خبرى مبنى بر عدم بيعت حضرت تا آخر نيز آمده است؛ چرا كه فقط خود را شايسته خلافت مى دانست و براى ديگرى مشروعيّتى قائل نبود.

ابوبكر، در ابتداى خلافت، با سه گروه از معترضان روبه رو شد. «متنبيّان» از يك سو، «اهل ردّه» از سوى ديگر، و مخالفان خلافت، از سومين سو، براى او مشكل آفريدند.

دسته اخير، چندان به مقاومت خود ادامه ندادند يا دست كم از ابراز آن دست برداشتند؛ امّا دو گروه ديگر، به ويژه اهل ردّه كه براى عمل خويش توجيهى دينى نيز شايد داشتند، سخت سركوب شدند. نامه تند و آتشين ابوبكر به آنان مبنى بر آن كه هركس دعوت الهى را بپذيرد و تأييد كند و از عمل خود بازگشته، به عمل نيكو روى آورد، از او پذيرفته و كمك خواهد شد و هر كس نپذيرد، فرستاده دستور دارد با او بجنگد و بر هر كس دست يافت، به بدترين شكل بكُشد و او را بسوزاند و زنان و كودكانش را به اسيرى بگيرد، در تاريخ ثبت است. شدّت خشم بر اهل ردّه تا بدان جا بود كه ابوبكر به خالد و ديگر اميرانش فرمان داد

آنان را غارت كرده، بكشند و آتش بزنند. اين امر خليفه اجرا شد و خالد، مردان بنى سليم را درون اصطبل هايى آتش زد. اين عمل مورد اعتراض برخى، حتّى عمر واقع شد و به ابوبكر گفت: چرا مردى را وا مى نهى تا انسان ها را به عذاب الهى (عذاب مخصوص خداوند) عذاب كند؟ امّا ابوبكر با اين توجيه كه شمشير بركشيده از سوى خدا بر ضدّ دشمن خويش را غلاف نمى كنم تا خود غلاف كند، هم چنان دست او را باز گذاشت و حتّى به او فرمان داد تا به جنگ متنبّيان نيز برود. اعتراض عمر، چندان غير واقعى نبود؛ چرا كه خالد به فرمان خليفه، آن گونه تجرّى كرد كه مالك بن نويره يربوعى مسلمان را به بهانه ارتداد كشت و همان شب با همسرش همبستر شد و چون عمر اصرار كرد تا او را به جرم قتل و زنا حد زند؛ ابوبكر با بيان اين كه خالد، تأويل و خطا كرده است، وى را بخشود. برخى از همراهيان خالد نيز عمل او را سخت ناشايست يافته، عهد كردند كه هرگز در سپاهى به فرماندهى او حاضر نشوند.

سوزاندن انسان ها در آتش كه خشن ترين شكل عذاب است، به وسيله خود ابوبكر نيز صورت گرفت؛ وقتى اياس بن فجائه سلمى، ابوبكر را فريفت و به بهانه نبرد با اهل ردّه از او اسلحه گرفت، امّا برخلاف آن چه گفت، به راه زنى پرداخت، ابوبكر طريفةبن حاجره را فرمان داد تا ابن فجائه را دستگير كند. چون تسليم شد، ابوبكر او را به بقيع برده، به آتش كشيد. او مردى از بنى اسد به نام شجاع بن ورقاء را نيز به همين سان كشت. اين عمل خشونت بار، آن چه را درباره رقّت قلب و رأفت او آورده اند، به شدّت مورد سؤال قرار مى دهد.

آن چه بيش از همه از دوران خلافت ابوبكر، مايه مجادله هاى شيعه و سنّى شده، رفتار او با فاطمه عليها السلام است. وى بر خلاف كتاب خدا و سنّت رسول، حقّ ذى القربى را از غنايم و صدقات حذف كرد و چون با اعتراض فاطمه عليها السلام مواجه شد، به بهانه اين كه چنين دستور ويژه اى وجود ندارد و از كتاب خدا نيز چنين برنمى آيد، سخن دختر رسول خدا صلى الله عليه و آله را نپذيرفت؛ سپس ماجرا را با عمر و ابوعبيده به مشورت گذاشت و آن دو نيز بر عمل او انگشت تأييد نهادند؛ از اين رو به اعتقاد شيعه، ابوبكر نخستين كسى است كه آل محمد صلى الله عليه و آله را از حقشان بازداشت. به آنان ستم و ديگران را بر آنان جسور كرد.

ابوبكر در موضوع فدك نيز با فاطمه عليها السلام به جدال برخاست و چون ام ايمن به گواهى آمد، اندكى ملايم شد؛ امّا عمر، خليفه را به موضع پيشين خود بازگرداند. ابوبكر كه در اين گفت وگو، به حديثى مجعول از پيامبر، مبنى بر عدم ارث برى از پيامبران استناد كرده بود، سخت مورد اعتراض فاطمه عليها السلام قرار گرفت. حضرت بدو گفت: «اى ابن ابى قحافه! آيا در كتاب خدا آمده كه تو از پدرت ارث ببرى؛ ولى من نبرم؟ آيا كتاب خدا را به عمد ترك كرده اى؟» پس از اين ماجرا، فاطمه عليها السلام از او دورى گزيد و تا زنده بود، با او سخن نگفت و از او تبرّى جست و على عليه السلام نيز جنازه فاطمه را در شب مدفون ساخت تا شركت آنان توجيهى براى اعتذار نباشد.

ابوبكر و جمع قرآن:

يكى از مباحث دوران خلافت ابوبكر، موضوع گردآورى قرآن است. گفته اند: پس از كشتار قاريان قرآن در يمامه، عمر پيشنهاد جمع قرآن را به ابوبكر ارائه كرد و او به زيد بن ثابت (يا سعيدبن عاص) مأموريّت داد تا قرآن را بنويسد. ابن كثير مى نويسد: قرآن گردآورى شده در زمان حيات ابوبكر نزد او بود و پس از او نزد عمر قرار داشت؛ سپس به حفصه سپرده شد؛ از اين رو، نخستين جمع كننده قرآن، ابوبكر دانسته شده است؛ هرچند داده هاى ديگر تاريخى جز اين را مى گويند. از ابن سيرين نقل است كه على عليه السلام پس از پيامبر، تا پايان گردآورى قرآن، از خانه خارج نشد و مصحف على، پيش تر از همه فراهم شده بود

فرجام ابوبكر:

ابوبكر پس از دو سال و چهار ماه خلافت، در بستر بيمارى افتاد و در حال احتضار و كم هوشى، عمر را به جانشينى خود برگزيد. آورده اند كه چون ابوبكر، عمر را براى جانشينى خود در نظر گرفت، با برخى از بزرگان از جمله طلحه، زبير، سعدبن ابى وقّاص و ديگران مشورت كرد و آنان وى را از چنين عملى بر حذر داشتند؛ امّا او خشمگين شد و بر تصميم خود پاى فشرد. از زيد بن اسلم نقل است كه ابوبكر از عثمان خواست تا پيمان خليفه بعد از او رابنويسد؛ ولى فرمان يافت كه جاى نام جانشين را خالى بگذارد و وى اسم مرد را وانهاد. ابوبكر در اين هنگام بى هوش شد و عثمان خودسرانه نام عمر را در آن جا نوشت. ابوبكر چون به هوش آمد، پيمان را گرفت و نگاه كرد و در آن، نام عمر را ديد.پرسيد: چه كسى اين را نوشته؟ عثمان گفت: من.

گفت خدايت رحمت كند و پاداش خير دهد. به خدا اگر خودت را مى نوشتى، براى اين كار اهل بودى. ابوبكر بدين گونه تكليف آينده جامعه اسلامى رامشخّص كردوچون مردم به او اعتراض كردند، گفت: بهترين شما را خليفه كردم. ابوبكر در سال 13 هجرى در 63 سالگى درگذشت؛ در حالى كه پدرش، ابوقحافه هنوز زنده بود. همسرش اسماء، وى را غسل داد و عمر بر او نماز خواند و سپس كنار قبر پيامبر دفن شد.

منبع: اعلام القرآن ، ج 1، صص336-348