أبو فكيهة أزدى

ابوفكَيهه ازدى: ابوفكيهه، افلَح، (يسار، نبت) ازدى يمنى.

وى از اهالى عين التمر (شهرى نزديك انبار و در غرب كوفه) و از موالى بنى عبدالدّار و برده صفوان‌ بن اميه بود. وى مسيحى و به قولى يهودى و عجمى بود كه در مكّه به آهنگرى و شمشيرسازى اشتغال داشت. ابوفكيهه هم زمان با بلال اسلام آورد و از نخستين مسلمانان به شمار مى رفت.

مسلمانى او خشم صاحبش، صفوان بن اميه و بنى عبدالدار را برانگيخت و در پى آن، همانند ديگر مسلمانان، تحت آزار و شكنجه قرار گرفت؛ امّا او هم چنان بر عقيده خود پايدار ماند. شگنجه گر او اميّة‌ بن خلف بود. او بتى را در برابرش گرفت و گفت: آيا اين خداى تو نيست؟ ابوفكيهه پاسخ داد: خداى من كسى است كه من، تو و اين بت را آفريده است. اميه با شنيدن اين سخن، سخت برآشفت و گلوى ابوفكيهه را فشرد. در اين هنگام ابىّ‌‌بن خلف به برادرش اميه گفت: بر آزارش بيفزا تا محمّد با جادوى خود او را خلاص كند. وى پس از مدت ها شكنجه و آزار، به دست ابوبكر‌ خريدارى و آزاد شد؛امّا آزارش هم چنان ادامه يافت تا در هجرت‌ دوم مسلمانان به حبشه، با آنان همراه شد.

ابوفكيهه در شأن نزول :

برخى مفسران، نام ابوفكيهه را در ذيل 4 آيه قرآنى آورده اند:

1. آيه 103 نحل/ 16: «و لَقَد نَعلَمُ انَّهُم يَقولونَ انَّما يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذى يُلحدونَ الَيهِ اعجَمىّ و هذا لِسانٌ عَرَبىٌّ مُبين و ما مى دانيم كه آنان مى گويند: جز اين نيست كه بشرى به او مى آموزد. زبانِ آن كس كه اين نسبت را به او مى دهند، گنگ و نارسا است؛ در حالى كه اين قرآن به زبان عربىِ روشن است.» طبق برخى اقوال، منظور از اعجمى، ابوفكيهه است. قريش بر اين عقيده بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله از علوم وى بهره برده است؛ افزون بر پاسخ صريح قرآن‌ ابوفكيهه نيز پندار آنان را باطل شمرده، گفت: اين پيامبر است كه اسلام را به ما مى آموزد.

2. آيه 4 فرقان/ 25: «وقالَ الَّذينَ كَفَروا ان هذا الّا افكٌ افتَرهُ واعانَهُ عَلَيهِ قَومٌ ءاخَرُونَ فَقَد جاءو ظُلمًا وزورا و كسانى كه كافر شدند، گفتند: اين قرآن ] جز دروغى كه محمد بافته نيست و گروهى ديگر او را بر اىِ انجام آن يارى كرده اند. به راستى كه ستم و دروغى ناروا آورده اند.» آلوسى در روايتى آورده است كه قريش بر اين باور بود كه ابوفكيهه، عدّاس و حبر كه همگى اهل كتاب بودند، به پيامبر صلى الله عليه و آله در آوردن و ساختن قرآن يارى رسانده، تاريخ امّت هاى پيشين را به وى آموخته اند؛ سپس حضرت با عبارت هاى خود آموزه هاى آنان را] نقل كرده است. آيه پيشين، آن را ستم و دروغى ناروا شمرد.

3. نقل است كه گروهى از تازه مسلمانان، از جمله ابوفكيهه گاه بر اثر شكنجه هاى فراوان، بى هوش شده، بى اختيار سخنان كفرآميز مى گفتند؛از اين رو آيه 110 نحل/ 16درباره آنان فرو فرستاده شد: «ثُمَّ انَّ رَبَّكَ لِلَّذينَ هاجَروا مِن بَعدِ ما فُتِنوا ثُمَّ جهَدوا و صَبَروا انَّ رَبَّكَ مِن بَعدِها لَغَفورٌ رَحيم امّا پروردگار تو نسبت به كسانى كه پس از فريب خوردن (به ايمان بازگشتند) و هجرت و جهاد و پايدارى كردند، آمرزنده و مهربان است».

4. ابن اسحاق آيات 52- 54 انعام/ 6 را درباره جمعى از مسلمانان مستمند از جمله ابوفكيهه مى داند كه گرد پيامبر مى نشستند و بزرگان قريش، هم نشينى چنين افرادى را با حضرت استهزا‌ مى كردند. خداوند در نكوهش قريش و بزرگ داشت مسلمانان، چنين فرمود: «و لاتَطرُدِ الَّذينَ يَدعونَ رَبَّهُم بِالغَدوةِ و العَشىِّ .../ و كسانى را كه صبح و شام پروردگارشان را مى خوانند و جز به ذات پاك او نظرى ندارند، از خود دور مكن. نه چيزى از حساب آن ها بر تو است و نه چيزى از حساب تو بر آنان تا ايشان را برانى و از ستم كاران باشى و اين چنين بعضى از آنان را با بعض ديگر/ توانگران را با فقيران آزموديم تا بگويند: آيا اينان هستند كه خداوند از ميان ما برگزيده و بر آن ها منّت گذارده و نعمت ايمان بخشيده ] است؟ آيا خداوند، شاكران را بهتر نمى شناسد؟ هر گاه كسانى كه به آيات ما ايمان دارند، نزد تو آيند، به آنان بگو: سلام‌ بر شما! پروردگارتان رحمت را بر خود فرض كرده است. هركس از شما كار بدى از روى نادانى انجام دهد؛ سپس توبه و اصلاح و جبران ] كند، مشمول رحمت خدا مى شود؛ چرا كه او آمرزنده مهربان است».

منبع: اعلام القرآن، ج 1، ص: 501