أبو سفيان صخر بن حرب

ابوسفيان، صخر بن حرب بن امية بن عبد شمس، از سران مشرك مكّه بود.

سال ولادت او، متفاوت ذكر شده است؛ برخى آن را 10 سال پيش از عام الفيل، يعنى حدود 560 ميلادى دانسته اند. پدرش حرب، نديمِ عبدالمطّلب و از بزرگان مكّه بود؛ ازاين رو، پس از مرگ او، زنان قريش گويا مدّت ها در سوگوارى ها با نوحه «واحربا» از او ياد مى كردند. ابوسفيان خود از اشراف، حاكمان و از جرّاران مكّه (كسانى كه بر بيش از 1000 تن فرماندهى دارند) و نديم عبّاس بن عبدالمطّلب بود و پس از پدر، رهبرى قريش را در جنگ ها و كاروان هاى تجارى بر عهده گرفت. وى يكى از معدود باسوادان قريش و از بازرگانان بود كه روغن و پشم مى فروخت. گاه با دارايى هاى خويش و ديگران، بازرگانان را تجهيز كرده، به سرزمين هاى عجم مى فرستاد و گاهى خود نيز با آنان همراه مى شد. رأى او نافذ، و پرچم مخصوص سران، معروف به «عُقاب» در اختيارش بود. فردى خويشاونددوست بود و شايد آن چه از او در حمايت از فاطمه عليها السلام در مقابل ابوجهل نقل كرده اند، به دليل همين ويژگى باشد. او را از زنادقه قريش نام برده اند. تاريخ از بى بندوبارى او سخن ها دارد. ماجراى هم خوابگى او با سميّه (زن بدكاره معروف) و تولّد زياد بن ابيه، بحث هاى بسيارى را در تاريخ برانگيخته است. به هر حال، جزئيات زندگى او پيش از اسلام، روشن نيست و پس از آن نيز به جهات سياسى و اقتدار امويان، آن چه در مسلمانى و تنزيه او نقل شده، محلّ نقد است.

پس از برانگيخته شدن پيامبر صلى الله عليه و آله، ابوسفيان با ديگر سران مكّه، از سَر حسادت و رقابت ديرينه قومى- قبيله اى، به دشمنى با حضرت برخاست؛ چون با حضور پيامبر، ديگر جاى گاهى براى اونمى مانْد و در قدرت اجتماعى او ضعف و سقوط راه مى يافت. ابوسفيان خود نيز به اين مسأله اذعان كرده، در پاسخ پرسش پيامبر صلى الله عليه و آله كه چرا با اين كه مى دانى من رسول خدايم، با من مى جنگى، گفت: مى دانم تو راست مى گويى؛ امّا تو جاى گاه مرا در قريش مى دانى و چيزى آورده اى كه با آن، ديگر بزرگى و شرفى براى من نمى ماند؛ پس با تواز سر حميّت و كراهت مى جنگيم. او از جمله كسانى است كه مى كوشيدند پيامبر صلى الله عليه و آله را از حركت باز دارند و چون با اصرار پيامبر و پايدارى او بر اهدافش مواجه شدند، از او خواستند تا پيامبرى خويش را اثبات كند، و بخشى از مشكلات زيستى مردم مكّه را به اعجاز برطرف سازد؛ آن گاه در جمع شاكيان بر ضدّ پيامبر، نزد ابوطالب رفته، گفتند: برادرزاده ات به خدايان ما بد مى گويد. دين ما را زشت، بزرگان ما را نادان و پدران ما را گمراه مى شمارد. يا او را از اين كار بازدار، يا از ما دورش كن. به رغم همه اين دشمنى ها، او از جمله كسانى است كه پنهان و شبان گاه، پشت خانه رسول خدا مى نشستند و بى خبر از هم، آيات الهى را مى شنيدند و هنگامى كه «اخنس» نظر او را درباره آيات قرآن پرسيد، گفت: اى ابوثعلبه! به خدا چيزهايى شنيدم كه مى فهمم و منظور از آن را نيز مى دانم. چيزهاى ديگرى نيز شنيدم كه نه مى فهمم و نه مقصود آن را مى دانم.

ابوسفيان چون از تصميم پيامبر براى هجرت به مدينه آگاه شد، با شركت در دارالندوه، و براى پيش گيرى از گسترش اسلام، پيشنهادِ مطرح شده (ترور) را پذيرفت. پس از هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله با «ابىّ بن خلف جمحى» به مردم مدينه نامه نوشته، از پناه دادن حضرت، ابراز ناخرسندى كرد وبراى فرو نشاندن خشم خويش، دارايى هاى مهاجران مسلمان را مصادره نمود و خانه جحش بن رياب اسدى (از پسرعمّه هاى پيامبر) را به فروش گذاشت.

اين عمل، نكوهش و هجو ابواحمد بن جحش را- با اين كه دخترش «رفاعه» در كابين ابواحمد بود- در پى داشت.

نخستين مواجهه نظامى مشركان با مسلمانان، 8 ماه پس از هجرت در بطن رابُغ (10 ميلى جحفه) به رهبرى ابوسفيان بود كه بدون درگيرى پراكنده شدند. در سال دوم هجرت، دربازگشت از شام كه رياست كاروان تجارى قريش را بر عهده داشت، در نزديكى مدينه از بيم رويارويى با مسلمانان، از بيراهه و جاده ساحلى، كاروان را به سلامت به مقصد رساند. او از اين مخمصه جان سالم به در برد؛ امّا به واقع، علّت پيدايش جنگ بدر، تقاضايش از اهل مكّه براى حمايت از كاروان بود. در اين جنگ يك فرزند ابوسفيان (حنظله) كشته و فرزند ديگرش (عمرو) اسير شد و وقتى مسلمانان براى آزادى اواز ابوسفيان فديه خواستند، گفت: مال و خون باهم جمع نمى شود.

ابوسفيان پس از شكست مشركان در بدر، به روش هاى گوناگون به تحريك قريش پرداخت. گريستن بر مردگان را براى همه و استعمال بوى خوش و هم خوابگى با زنان را براى خويش، تا انتقام حرام كرد. او كه از آن پس، تمام جنگ هاى قريش را بر ضدّ اسلام رهبرى مى كرد، اندكى بعد شبان گاه با سپاهى بر بنى نضير وارد شد و با كسب خبر از آنان، سحرگاه به «عريض» در سه ميلى مدينه رفته، مردى از انصار را كشت و خانه ها و كاه ها را آتش زد كه با تعقيب پيامبر صلى الله عليه و آله پا به فرار گذاشت و براى سبك بالى، فرمان داد تا كيسه هاى آرد خود را بريزند؛ ازاين رو اين تعقيب و گريز، غزوه «سويق» (آرد) نام گرفت. در سال سوم با 3000 تن، سپاهى بزرگ را بر ضدّ مسلمانان سازمان دهى كرد و جنگ احد را پيش آورد. مشركان در مسير راه احد، در منطقه «ابواء» بر آن شدند تا قبر آمنه مادر پيامبر را نبش و خاكه استخوان هاى او را با خود ببرند تا ضمانتى براى مصونيّت زنانشان در جنگ باشد؛ امّا در رايزنى ابوسفيان با اهل نظر، از بيم آن كه بنى بكر و بنى خزاعه به عمل مشابهى بر ضدّ آنان دست زنند، از انجام آن منصرف شدند. پس از جنگ احد كه با پيروزى مشركان خاتمه يافت، ابوسفيان بر فراز كوه رفته، فرياد برآورد كه جنگ، گاه به نفع شما و گاه به نفع ما است و بدين شكل به سرزنش مسلمانان پرداخت كه با درايت پيامبر صلى الله عليه و آله به او پاسخى در خور داده شد. وى در بازگشت از احد، براى سال ديگر، جنگى را وعده داد كه پيامبر در آن موعد به كارزار آمد. ابوسفيان و يارانش از مكّه بيرون آمدند و تا «مجنّه» (مرالظهران) پيش رفتند؛ امّا به بهانه سخت سالى برگشتند. اين جريان به غزوه بدرالصغرى مشهور شده است. در سال چهارم، پس از واقعه بنى نضير، ابوسفيان فردى را براى ترور پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه فرستاد كه بعد از دست گيرى او و افشاى توطئه، حضرت، عمروبن اميّه ضمرى و سلمةبن اسلم را براى كشتن ابوسفيان به مكّه روانه كرد كه به انجام آن توفيق نيافتند. رسول خدا، در پاسخ به هجو ابوسفيان نيز به حسان بن ثابت فرمان داد تا او را هجو كند. او در سال پنجم، به تحريك يهوديان، جنگ بزرگ احزاب (خندق) را رهبرى كرد كه با ناكامى مشركان خاتمه يافت.

ابوسفيان در صلح حديبيّه، در حبس عثمان كه به نمايندگى از طرف رسول خدا به شهر مكّه رفته بود، نقشى آشكار داشت. پس از آن كه اشراف قريش، با يارى پنهان بنى بكر (هم پيمان خويش) بر ضدّ بنى خزاعه (هم پيمان مسلمانان) پيمان شكستند، ابوسفيان به نمايندگى از طرف مكّه براى تجديد پيمان، به گفت و گو با پيامبر صلى الله عليه و آله مأمور شد و براى متقاعد كردن حضرت، افرادى را واسطه قرار داد؛ ولى بى آن كه توفيقى يابد، به مكّه بازگشت. در سال هشتم هجرى، در قضيه فتح مكّه و پيش از آن، به ترغيب عبّاس، اسلام آورد و چون فردى افتخارجو و امتيازطلب بود، با وساطت همو، پيامبر صلى الله عليه و آله خانه اش را محلّ امن قرار داد؛ ازاين رو اهل تحقيق، اسلام ابوسفيان را به ديده ترديد نگريسته، بدان وقعى نمى نهند. از كرده ها و گفته هاى او پس از اسلام آوردنش، به خوبى مى توان ظاهرى بودن اسلامش را دريافت؛ چنان كه وقتى تجمّع مردم را بر گرد پيامبر ديد، به حسادت گفت: اى كاش اين جمع از او برگردند! پيامبر بر سينه اش كوفت و فرمود: خداوند خوارت كند! او استغفار كرد و گفت: به خدا سوگند! آن را فقط به جهت آن چه در خاطرم گذشت، بر زبان راندم و ... اكنون يقين كردم كه تو رسول خدايى.

در بازگشت مسلمانان از مكّه، در نبرد با هوازن (غزوه حنين) كه بسيارى از مسلمانان گريختند، بر پايه روايتى، ابوسفيان آنان را مسخره كرد و اين نخستين نبردى بود كه در جمع مسلمانان حضور داشت و با پيروزى مسلمانان و كسب غنايم بسيار، نتوانست چشم داشت خود را از آن غنايم كتمان كند و از پيامبر صلى الله عليه و آله خواست تا وى را نيز از آن بهره مند سازد. رسول خدا آن را ميان قريش تقسيم كرد و بخش عمده آن را به «مؤلفة القلوب» كه ابوسفيان نيز يكى از آنان بود، داد او 100 شتر و 40 اوقيه (هر اوقيه 40 درهم) گرفت؛ سپس از پيامبر خواست تا به فرزندانش نيز سهمى دهد كه حضرت چنين كرد؛ آن گاه به پيامبر گفت: تو چه بزرگوارى! پدر و مادرم فداى تو. آن گاه كه با تو جنگيدم، بهترين جنگ جو بودى و وقتى تسليم تو شدم، چه نيكو مداراگرى. در غزوه طايف در سپاه اسلام بود، و در آن، يك چشم خود را از دست داد. هنگامى كه مردم هوازن تسليم شدند، رسول خدا او و مغيرةبن شعبه را به شكستن بت «لات» در ديار آنان (طايف) مأمور كرد؛ هم چنين بنابه قولى، براى شكستن بت «منات» كه در ناحيه «مشلّل» در «قُدَيد» (منطقه اى در اطراف مكّه) بود، فرمان يافت. گفته اند: هنگام رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله نماينده حضرت در نجران، يا مسعاة براى جمع صدقات بود. در بازگشت، در ميان راه وقتى از جانشينى ابوبكر و به تعبير او ابوالفصيل آگاه شد، گفت: من چيزى را مى بينم كه جز خون آن را فرو نمى نشاند؛ البتّه واقدى حضور وى را در مدينه، در آن هنگام، نظر اجماعى اصحاب مى داند؛ به هر روى، از مدائنى نقل است كه در اين قضيه، نزد على عليه السلام رفت وازاين كه فردى از پست ترين قبيله قريش به خلافت رسيده، خواست تا حضرت كه به خلافت سزاوارتر است، به اعتراض و ستيز برخيزد و آمادگى خود را براى حمايت از خلافت على اعلام كرد؛ امّا امام على نپذيرفت. عمر كه فتنه گرى او را مى دانست، به ابوبكر پيشنهاد كرد تا او را تطميع كند و بدين گونه بر جاى نشست و بيعت كرد. در حجّى كه با ابوبكر همراه بود، موجب خشم او شد. ابوقحافه (پدر ابوبكر) كه حاضر بود، گفت: پسرم! صدايت را نزد ابن حرب پايين بياور. در زمان خلافت عمر، مورد احترام خليفه بود و بر فرشى كه اختصاصى او و عبّاس بود، مى نشست. در سال 13 هجرى، در نبرد «يرموك» همراه فرزندش يزيد شركت كرد و چشم ديگر خود را در آن از دست داد و نابينا شد. در دوره خلافت عثمان كه در يك دگرگونى چندين ساله، امويان بر رقيب خود برترى يافتند، منزلتى مضاعف يافت و در جمع امويان آشكاراگفت: حال كه گوى خلافت به دست شما افتاده، درميان خود آن را بگردانيد و نگذاريد از دستتان بيرون رود.

وفات ابوسفيان را نيز به اختلاف، سال هاى 30، 31، 33 و 34 نقل كرده اند؛ بنابراين، هنگام مرگ، 88 يا 93 سال داشت. از او فرزندانى چون معاويه سر سلسله امويان و امّ حبيبه همسر پيامبر صلى الله عليه و آله باقى ماند. نقل است: روزى بر شترى سوار بود. معاويه افسار آن را مى كشيد و يزيد از دنبال، آن را مى راند كه پيامبر صلى الله عليه و آله سواره، كِشنده و راننده را لعن كرد. ازمدائنى نقل شده كه پيامبر سائلى را عطايى داد و او ثنا گفت و شكر كرد.

رسول خدا فرمود: اگر به ابوسفيان بخشش شود، ثنا نمى گويد و شكر نمى گزارد.

منبع: اعلام القرآن ، ج 1، ص436