أبو أيوب خالد بن زيد الأنصارى

ابوايّوب انصارى: خالدبن زيدبن كُلَيب خزرجى ازتيره بنى مالك و ميزبان پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه ؛

او از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله و شيعيان امام على عليه السلام به شمار مى رود. نسب او به بنى نجار از تيره هاى قبيله خزرج مى رسد. مادرش از نوادگان امرؤالقيس شاعر و يكى از همسرانش دختر «زيدبن ثابت» بود. از گذشته پيش از اسلام ابوايوب، اطلاعى در دست نيست. وى جزو 70 نفرى بود كه از يثرب به مكّه آمد و در بيعت «عقبه دوم» با پيامبر پيمان بست تا از حضرت در برابر دشمنانش حمايت كند. آن چه مايه افتخار جاودانه او و احترام مسلمانان به وى شده، ميزبانى از رسول خدا در نخستين سال هجرت است كه با وجود درخواست هاى فراوانِ ديگر مسلمانان، نصيب او شد.

ابوايّوب كه خود را مصداق آيه «انفِروا خِفافاً و ثِقالًا در راه خدا با دشمنان او بجنگيد؛ خواه بر شما آسان باشد خواه دشوار» (توبه/ 9، 41) مى دانست. در همه جنگ هاى مسلمانان- به جز يك مورد كه به سبب جوان بودن فرمانده سپاه (يزيدبن معاويه) از جنگ كناره گرفت- شركت كرد؛ البتّه جزئيات دقيق شركت او در همه اين جنگ ها در منابع تاريخى ذكر نشده است. نام او در غزوه هاى بدر، احد و خندق ديده مى شود. پس از شكست مسلمانان در غزوه «احد» كه عبداللّه بن أُبىّ، رئيس منافقان مدينه، مسلمانان را شماتت مى كرد، ابوايّوب پيشاپيش كسانى بود كه به كمك عبادةبن صامت، او را از منبر پايين آورده، از جاى گاهش بيرون راندند. در واقعه اى كه منافقان در مسجد مدينه به تمسخر مسلمانان پرداخته بودند، ابوايّوب نخستين صحابى پيامبر صلى الله عليه و آله بود كه به فرمان حضرت گردن نهاد و به سراغ بعضى از منافقان هم قبيله اش رفته، آن ها را از مسجد بيرون انداخت كه پس از او، اصحاب ديگر نيز با ديگر منافقان چنين كردند.

سخنان ابوايوب در حمايت از خلافت امام على عليه السلام پس از رحلت پيامبر در جمع انصار و مهاجران در «سقيفه بنى ساعده» موجب شد تا ابوبكر براى رها كردن خلافت تصميم بگيرد. ابوايّوب به اين نيز بسنده نكرد و با گروهى از صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله تصميم گرفتند تا ابوبكر را از منبر رسول خدا به زير آورند؛ امّا چون پس از مشورت با امام على متوجّه شدند كه حضرت، مأمور به صبر و سكوت است، از تصميم خود منصرف شدند. از چگونگى حضور او در جنگ هاى ردّه در عهد خلافت ابوبكر (سال هاى 11- 13 ق.) اطلاعى در دست نيست. احتمالًا بعضى از روايات كه از عدم خروج او از مدينه پس از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله تا خلافت امام على عليه السلام خبر مى دهد، مربوط به اين دوره باشد.

ابوايّوب، در عهد خلافت عمر (13- 23 ق.) در بخشى از فتوحات شام شركت داشت. وى، در سال 35 قمرى كه خانه عثمان به محاصره مخالفانش در آمد، به امر امام على چند روزى امامت جماعت مدينه را به عهده گرفت. پس از قتل عثمان و طرح مسأله جانشينى او، ابوايّوب مانند ديگر هواداران امام على، با اين استدلال كه امر خلافت دچار فساد شده و بايد اصلاح شود، از امام خواست تا خلافت را بپذيرد. او گواهى داد كه حديث غدير را درباره امام على از پيامبر شنيده است. با آغاز نبرد «جمل» فرمانده 1000 نفر از سوارانِ سپاه امام بود و در «صفيّن» از خود رشادتى نشان داد كه امام را به شگفتى واداشت. در نهروان، فرمانده گروهى از سپاه امام و مأمور گفت وگو با خوارج بود تا پرچم امان را در دست گرفته، ايشان را به صلح فراخواند. ابوايّوب، در پاسخ به اين پرسش كه چگونه با اهل قبله به جدال برخاسته اى، گفت: اين خواسته پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بود تا همراه امام على عليه السلام با «ناكثين»، «قاسطين» و «مارقين» بجنگم. در سال 38 قمرى، به فرمان امام على عليه السلام امير مدينه شد و امارتش تا سال 40 قمرى ادامه يافت. در اين سال، به دنبال حمله «بُسربن ارطاة» فرمانده سپاه معاويه به مدينه، ناگزير به ترك شهر شد و به كوفه آمد. از سخنان او در تحريك و تشويق مردم به حمايت از امام على عليه السلام چند روز پيش از شهادت حضرت، چنين به نظر مى آيد كه تا پايان حيات امام در كوفه باقى مانده است. از زندگى ابوايوب پس از شهادت امام على جز رواياتى درباره حضور او در نبردهاى سالانه مشهور به صايفه (تابستانى) بر ضدّ روميان، آگاهى چندانى در دست نيست. ابوايّوب را بايد در زمره راويان احاديث نبوى نيز برشمرد. كسانى چون ابن عبّاس، بُراء بن عازب، سعيد بن مسيّب، عروةبن زبيرو ديگران ازاو حديث نقل كرده اند. وى ذوقى شاعرانه داشت كه از خلال اشعارش در نبرد صفّين آشكار مى شود. ابوايّوب يكى از 5 انصارى است كه در عهد رسول خدا صلى الله عليه و آله به گردآورى قرآن پرداختند. در عهد خليفه دوم، معلّم قرآن شناخته شد و در سال هاى پايانى عمرش هنگام محاصره قسطنطنيه، چون شنيد واژه «تهلكه» در آيه 195 بقره/ 2: «... وَ لاتُلقوا بِأيديكُم إلَى التَّهلُكَةِ» به اشتباه بر عمل سرباز مسلمانى كه به سوى دشمن حمله مى كند تطبيق مى شود، به تفسير درست آيه پرداخت و هلاكت مورد اشاره در آيه را به كسانى مربوط دانست كه در برابر زندگى و ثروت دنيا، از پيامبر صلى الله عليه و آله و خدا دست مى كشيدند.

ابوايّوب سرانجام هنگام محاصره ديوار شهر قسطنطنيه در سال 49 يا 52 قمرى درگذشت و بنابر وصيّتش، در پايانى ترين نقطه خاك دشمن كه سپاه اسلام به آن جا مى رسيدند، مدفون شد. بر پايه روايتى ديگر، ابوايّوب روايتى را از پيامبر نقل كرد كه در آن، از مدفون شدن مردى صالح در كنار ديوارهاى قسطنطنيه خبر داده شده بود و ابوايّوب مى خواست همان نيك مرد باشد. گويا مزار وى مورد احترام مسيحيان و مسلمانان بوده است. با توجّه به سابقه روشن ابوايوب انصارى در دفاع از امام على عليه السلام عالمان شيعه حضور او را در سپاهى به فرماندهى يزيدبن معاويه، يا به انگيزه تقويت اسلام در برابر كافران و يا به دليل اجازه امام معصوم به او دانسته اند.

ابوايوب در شأن نزول :

1. مضمون آيات 12 و 16 نور/ 24: «لولا إذ سَمِعتُمُوهُ ظَنّ المُؤمِنونَ و المُؤمِنتُ بَأنفُسِهِم خَيراً و قالوا هذا إفكٌ مُّبينٌ وَ لَولا إذ سَمِعتُمُوهُ قُلتُم ما يَكونُ لَنا أن نَّتَكَلّمَ بِهذا سُبحنَك هذا بُهتنٌ عَظِيمٌ» به ماجراى «افك» مربوط است كه درباره يكى از همسران رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل شده و در آن ها، مؤمنانى كه چنين بهتان و افترايى را نپذيرفتند، ستايش شده اند. برخى مفسّران، اين دو آيه را درباره واكنشى مى دانند كه ابوايّوب هنگام شنيدن ماجراى افك از خود نشان داد و آن را انكار كرد.

2. آيه 61 نور/ 24: «... وَلاعَلى أنفُسِكم أن تَأكُلوا مِن بُيوتِكم ... أو ما مَلَكتُم مَفاتِحَه أو صَديقِكم ... بر شما حرجى نيست اگر از خانه خود يا خانه اى كه كليد آن در دست شما است يا خانه دوستتان چيزى بخوريد.» بر اساس روايتى، ابوايّوب در غياب يكى از صحابه كه در جنگ شركت كرده بود، سرپرست خانواده اش شد و چون به خانه اش پاگذاشت، از طعام او خورد؛ سپس نگران شد و در پى اين قضيه، آيه 61 فرود آمد. گذشته از اين كه موضوع به ابوايّوب اختصاص نداشته و درباره ديگران نيز گفته شده، اين روايت با نقل منابع تاريخى درباره حضور او در همه جنگ هاى زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله منافات دارد، مگر اين كه احتمال دهيم مقصود از همه جنگ ها، غالب آن ها بوده يا اين كه مراد از جنگ ها صرفاً «غزوه ها» بوده است و اين مورد خاص را از سريّه ها به شمار آوريم.

3. آيه 5 انفال/ 8: «كَما أَخرَجَكَ رَبُّكَ مِن بَيتِكَ بِالحَقّ وَ إنَّ فَريقاً مِنَ المُؤمِنين لَكرِهونَ آن چنان بود كه پروردگارت تو را از خانه ات به حق بيرون آورد؛ حال آن كه گروهى از مؤمنان ناخشنود بودند.» براساس روايتى كه ابوايّوب نقل كرده، خود و انصار را از مؤمنانى دانسته كه با شنيدن خبر ورود سپاهيان مشرك مكّه در منطقه بدر، اعلام كردند كه توان جنگيدن با آن ها را نداشته، از اين رويارويى كراهت دارند.

منبع: اعلام القرآن ؛ ج 1 ؛ ص327-331