سوره محمد
محمد به عنوان وصف به كسى اطلاق مي‌شود كه داراى محامد بوده باشد و تفعيل در آن به معنى كثرت است، اين كلمه كه نام مبارك حضرت رسول صلى‌الله‌عليه‌وآله است چهار بار در قرآن مجيد آمده است.[1]
مفهوم کلي سوره
يادآورى توحيد و معاد؛
جهاد و مقررات آن؛
ويژگى‌هاى مؤمنان، كافران و منافقان؛
لزوم تدبر در قرآن.[2]
علت نامگذاري
«سوره محمد»؛ سبب نام‌گذارى آن آي? دوم اين سوره است كه نام محمد صلى‌الله‌عليه‌وآله در آن آمده است.
«سوره قتال»؛ سبب نامگذاري آن به اين نام آيه بيست اين سوره است كه در آن سخن از قتال آمده است.[5]
«سوره الذين کفروا»؛ در تفسير نورالثقلين روايتي از کتاب ثواب‌الاعمال در مورد ثواب قرائت سوره محمد ذکر شده است که امام صادق عليه‌السلام در آن روايت از اين سوره به نام «سوره الذين کفروا» نام برده است.[6]
تعداد آيات
سوره محمد سي‌و‌هشت آيه دارد.[7]
تعداد کلمات
سوره محمد پانصد‌و‌سي‌ونه کلمه دارد.[8] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره محمد دو‌هزاروسيصدوچهل‌ونه حرف دارد.[9] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
هدف‌هاى اساسى سوره محمد عبارت‌اند از:
1. تشويق مردم به ايمان به خدا؛
2. ايجاد اميد به پيروزى حق؛
3. روشن كردن مرزهاى مؤمنان، كافران و منافقان.[10]
محتوا و موضوعات
محتواى سوره محمد را مى‌توان در چند بخش خلاصه كرد:
مساله ايمان و كفر و مقايسه حال مؤمنان و كافران در اين جهان و جهان ديگر؛
بحثهاى گويا و صريحى پيرامون مساله جهاد و پيكار با دشمنان، و دستور درباره اسيران جنگى؛
قسمت قابل ملاحظه ديگرى شرح حال منافقان است كه به هنگام نزول اين آيات در مدينه فعاليت‌هاى تخريبى زيادى داشتند؛
بخش ديگر از مساله سير در زمين و بررسى سرنوشت اقوام پيشين به عنوان يك درس عبرت سخن مى‌گويد؛
در قسمتى از آيات سوره مساله آزمايش الهى به تناسب مساله جنگ مطرح است؛
در قسمتى ديگر از مساله انفاق كه آن نيز نوعى جهاد است و در نقطه مقابل آن مساله بخل سخن به ميان آمده است؛
در بعضى از آيات سوره به همين مناسبت مساله صلح با كفار (صلحى كه مايه شكست و ذلت باشد) مطرح و از آن نهى شده است.[11]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب مي‌گويد كه پيامبر خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمودند: «هر كس سوره محمد را بخواند بر خداوند لازم است كه از جويبارهاى بهشت به او بنوشاند».
ابوبصير از امام صادق عليه‌السلام روايت كرده است كه فرمودند: «هر كس سوره محمد را بخواند هيچگاه در دينش شك وارد نخواهد شد، و هميشه از شرك و كفر محفوظ خواهد بود تا آن گاه كه بميرد، و پس از مرگش خداوند هزار فرشته را مأمور مى‌كند كه در قبرش نماز بخوانند و ثواب نمازشان براى او خواهد بود، و همراه او هستند تا اينكه او را در پيشگاه خداوند به جايگاه امنى مى‌برند، و در امان خدا و پيامبرش محمد صلي‌الله‌عليه‌وآله مى‌باشد».
امام صادق عليه‌السلام فرموده‌اند: «هر كس مى‌خواهد حال ما و حال دشمنان ما را بداند بايد سوره محمد صلي‌الله‌عليه‌وآله را بخواند، كه در اين سوره يك آيه در مورد ما و يك آيه در مورد دشمنان ما خواهد يافت».[12]
محل نزول
سوره محمّد مدنى است، و ابن عباس و قتاده گفته‌اند تنها يك آيه از اين سوره مكى است و اين آيه هنگامى نازل شده است كه پيامبر (ص) قصد حركت به سوى مدينه را داشته است و با حالت گريان به خانه كعبه نگاه كرده اندوهناك بوده است كه آيه نازل مى‌شود: (وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ ...).[13]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره محمد ما بين صلح حديبيه و جنگ تبوك است و بعد از سوره حديد نازل شده است.[14]
فضاي نزول
سوره محمد در زمانى نازل شده كه مسلمانان پيوسته با مشركان و يهود درگير بودند و احتياج به استقامت در جنگ و تأمين مخارج و انفاق در راه آن داشتند.[15]
در واقع مساله جهاد و جنگ با دشمنان اسلام مهمترين موضوعى است كه بر اين سوره سايه افكنده، در حالى كه قسمت مهم ديگرى از آيات اين سوره به مقايسه حال مؤمنان و كفار و ويژگيها و صفات آنها، و همچنين سرنوشتشان در آخرت مى‌پردازد.[16]
ترتيب در مصحف
سوره محمد چهل‌و‌هفتمين سوره در چينش كنونى قرآن است.[17]
ترتيب بر اساس نزول
سوره محمد نودوپنجمين سوره در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره حديد نازل شده است.[18] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
خداوند سوره احقاف را با عذاب‌هاى كافران ختم كرد و سوره محمد را نيز با كفّار شروع كرده است.[19]
ويژگي
سوره محمد از سور مثاني مي باشد مثاني سوره هايي هستند که بعد از سور مئين قرار گرفته اند و زير صد آيه دارند مانند اينکه سور مئين مبادي باشند و توالي آن مثاني آن فرض شده اند.[20]
سوره هاي مثاني عبارتند از: احزاب و حجّ و قصص و نمل و نور و انفال و مريم و عنکبوت و روم و يس و فرقان و حجر و رعد و سبأ و فاطر و إبراهيم و ص و محمد و لقمان و زمر.[21]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[22]
[1]قاموس قرآن، ج2، ص 173
[2]تفسير قرآن مهر، ج19، ص 129
[3]همان، ص 131
[4]نظم‌الدرر فى تناسب‌الآيات و السور، ج7، ص 186
[5]تفسير قرآن مهر، ج19، ص 131
[6]تفسير نورالثقلين، ج5، ص 25
[7]التفسير الكبير: تفسير القرآن العظيم (الطبرانى)، ج6، ص 28
[8]همان
[9]همان
[10]تفسير قرآن مهر، ج19، ص 132- 131
[11]تفسير نمونه، ج21، ص 388
[12]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج23، ص 35
[13]همان
[14]حجةالتفاسير و بلاغ‌الإكسير، مقدمه‌اول، ص 26
[15]تفسير احسن‌الحديث، ج10، ص 171
[16]تفسير نمونه، ج21، ص 388
[17]تفسير قرآن مهر، ج19، ص 131
[18]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص137
[19]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج23، ص 35
[20]زاد المسير فى علم التفسير، ج4، ص 141
[21]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 313
[22]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34