عرفات

عرفات، نام منطقه وسيعى است با مساحت حدود 18 كيلومتر مربع، در شرق مكه، اندكى متمايل به جنوب، در ميان راه طائف و مكه. اين منطقه به وسيله كوههايى كه به شكل نيم دايره در اطرافش قرار دارد، مشخص شده است.

حجّاج بيت الله الحرام در روز عرفه؛ يعنى نهم ذى حجه، از ظهر تا مغرب شرعى در اين منطقه حضور مي يابند و در اصطلاح فقهى، اين حضور «وقوف» ناميده مي شود. اهميت حضور در عرفات تا آنجاست كه گفته اند: «الحجُّ عرفة» يا «الحَجُّ عرفات».[1] اين وقوف يكى از اركان حج تمتّع است و در صورت تحقق نيافتن آن، حج محقق نمي شود. اين تأكيد قدرى هم به خاطر تحريض قريش بر وقوف در عرفات بود؛ زيرا آنان كه خود را طايفه برگزيده مي دانستند و به اصطلاح اهل حُمْس يا تشدّد در ديندارى و اهل حرم معرفى مي كردند، خود را بى نياز از وقوف در عرفات مي ديدند. اين در حالى بود كه رسول خدا (ص) اين برخورد آنان را نادرست دانست و خود در حجّة الوداع، در عرفات وقوف كرد. اساس اين دستور نيز اين آيت كريمه قرآنى بود كه فرمود: «ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ ...»[2] آيه ياد شده در رد پندار كسانى نازل گرديد كه با خود برتر بينى و به بهانه هاى واهى از وقوف در عرفات استنكاف مي ورزيدند.

عرفات در خارج از محدوده حرم است و وقوف در آن؛ يعنى بيرون رفتن حاجى از محدوده حرم و بازگشت به درون حرم تفسير شده است. در ادوار مختلف تاريخى و تا به امروز اطراف عرفات را با علائم و تابلو به طور دقيق مشخص كرده اند.

درباره نامگذارى اين منطقه به عرفات، چهار نكته گفته اند:

1. وقتى جبرئيل امين مراسم حج را به آدم (ع) يا به ابراهيم خليل (ع) آموخت، در پايان به او گفت: «عَرَفْت؟ آيا شناختى؟»[3]

2. آدم و حوّا، در اين منطقه يكديگر را شناختند (تَعارَفا) و باز يافتند.

3. عرفات از آن رو به اين نام شناخته شد كه مردم در آنجا به گناهان خود اعتراف مي كنند. در روايتى از امام صادق (ع) نقل شده است كه درباره نامگذارى عرفات فرمودند: «جبرئيل در ظهر عرفه از ابراهيم (ع) پرسيد: اى ابراهيم! به گناهان خود اعتراف كن و مناسك را بشناس. عرفات را به خاطر اين سخن جبرئيل كه گفت: «اعْترف»؛ عرفات ناميدند».[4]

4. برخى هم عرفه را به معناى كوه گرفته اند.

در شمال شرقى عرفات، «جبل الرحمه» قرار دارد. اين كوه مستقل از كوههايى است كه منطقه را در حصار خود گرفته اند. در قرن ششم هجرى، جمال الدين اصفهانى وزير موصل و شام، از پايين تا بالاى كوه را پله ساخت تا صعود به آن آسان شود. گفتنى است در فقه شيعه، در زمان وقوف- در روز نهم ذى حجه از ظهر شرعى تا مغرب شرعى است- صعود به كوه عرفه كراهت دارد.

روايت شده است كه رسول خدا (ص) خطبه حجّةالوداع را بر فراز اين كوه ايراد كرد.[5] در گذشته مسجد كوچكى با نام «مسجد الصَّخَرات» در پايين كوه بوده كه گفته اند آنجا محل سخنرانى رسول خدا (ص) بوده است.[6] اين خطبه از اهميت بسيارى برخوردار بوده و حاوى چندين نكته مهم است؛ از جمله:

1. لزوم رعايت حرمت مال و جان يكديگر.

2. رعايت حرمت ماههاى حرام و از بين بردن تغييراتى كه در ماههاى سال براى جابجايى ماههاى حرام انجام مي دادند.

3. بازگرداندن امانت مردم در نزد هر كسى كه هست.

4. لغو ربا و طلبهاى رَبَوى.

5. لغو حقوق مربوط به خونهايى كه در جاهليت ريخته شده است.

6. رعايت حقوق متقابل همسران به ويژه رعايت حقوق زنان از سوى مردان.[7] در روايات، تأكيد زيادى بر بخشش گناهانِ افراد حاضر در عرفات در روز عرفه شده است. امام على (ع) مي گويد: به رسول خدا (ص) گفته شد: كدام گروه از اهل عرفات، جرمشان بزرگتر است؟ حضرت فرمود: «الَّذى يَنْصَرِفُ مِن عَرَفات و هُوَ يَظُنُّ أنَّه لم يُغْفَر له؛ كسى كه از عرفات برمي گردد و گمان مي برد كه بخشيده نشده است». امام صادق (ع) در شرح اين سخن فرمودند: «مقصود كسى است كه از رحمت خداوند عزّوجل مأيوس است».[8] [9]

منبع: آثار اسلامى مكه و مدينه، صص159-163

[1] . سنن ترمذى، ج 5، ص 214، ش 2975، عوالى اللئالى، ج 2، ص 93

[2] . بقره: 199

[3] . بنگريد: علل الشرايع، ج 2، ص 436

[4] . همان، ص 436

[5] . درباره عرفات بنگريد: فصلنامه« ميقات حج»، ش 12، صص 162- 142

[6] . التاريخ القويم، ج 6، ص 41، 54 و 55. تصوير مسجد در اين صفحات آمده است.

[7] . بنگريد: فصلنامه« ميقات حج»، ش 28، صص 96 و 97

[8] . الجعفريات، ص 64؛ الحج و العمرة فى الكتاب و السنه، ص 220

[9] . رسول جعفريان، آثار اسلامى مكه و مدينه، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 1.