أمّ جميل

وى عوراء[1] دختر حرب بن اميه [2] ، خواهر ابوسفيان و همسر ابولهب [3] ، از دشمنان سرسخت پيامبر (صلى الله عليه و آله) [4] بود. او در پى دشمنى با بنى هاشم و همچون ديگر افراد بنى اميه و نيز به پيروى از ابولهب- كه در رقابت با تيره خويش براى دستيابى به رياست كعبه و مكه بود- به ستيز و كينه توزى با پيامبر (صلى الله عليه و آله) پرداخت و سرسختانه آن حضرت را مى آزرد.

گفته اند كه براى آزار رسول خدا (صلى الله عليه و آله) و باز داشتن او از رفتن به نماز، خار و خاشاك بر سر راه وى مى ريخت.[5] در پى اين كينه توزى، خداوند در بخشى از سوره مسد كه در لعن و نفرين همسرش ابولهب است، بى آنكه از او نامى ببرد، از او با وصف هيزم كش دوزخ ياد كرده است.

خداوند در اين سوره، پس از سه آيه درباره ابولهب، امّ جميل را به دو وصف مى شناساند كه هم جايگاه اجتماعى وى در دنيا و هم بدفرجامى آخرتى اش را مى نماياند: «حَمّالَةَ الحَطَب فى جيدِها حَبلٌ مِن مَسَد»[6] . در اينكه معناى اين دو ويژگى چيست سخنان بسيارى آمده است. در معناى «حَمّالَةَ الحَطَب» وجوهى ذكر شده است:

1. برخى برآن اند كه چون وى خار و خاشاك را شبانه جمع مى كرد و آن را بر سر راه پيامبر (صلى الله عليه و آله) مى ريخت ازاين رو حمّالة الحطب خوانده شده است.[7]

2. برخى ديگر «حَطَب» (هيزم) را كنايه از سخنان فتنه انگيز و آتش افروز دانسته اند و چون امّ جميل با سخن چينى ميان مردم، آتش دشمنى با پيامبر را مى افروخت، همچون كسى دانسته شده كه با جمع كردن چوب آتش برمى افروزد.[8]

3. مراد آن است كه او گناهان خويش را در دشمنى با رسول خدا بر دوش مى كشيد.

فخر رازى اين معنا را از ابومسلم و سعيد بن جُبَيْر نقل مى كند،[9] به هر روى همه معانى بيان شده، از دشمنى و كينه توزى امّ جميل با پيامبر حكايت دارد.

در تفسير «فى جيدِها حَبلٌ مِن مَسَد» نيز مطالبى آمده است.

برخى آيه را حاكى از وضعيت ام جميل در آخرت مى دانند؛ يعنى وى در آنجا، زنجيرى از آهن به گردن دارد و در زير و بالاى او آتش است.[10] از مجاهد نقل است كه مراد از «مَسَد» آهن است.[11] عروة بن زبير مى گويد: مراد زنجيرى است كه 70 ذرع طول دارد و بر گردنش خواهد بود.[12]

ماوردى براى اين وصف، 7 وجه ذكر مى كند:

1. از عُرْوَة بن زبير كه مراد زنجيرى از آهن است. زنجير را مسد مى گويند چون پيچيده شده است.

2. ليف خرماى بافته شده را مسد گويند.

3. از حسن نقل است كه آن ريسمانى رنگارنگ، (قرمز و زرد) است كه براى زيبايى به گردنش مى انداخت و از باب سرزنش بدان خوانده شد.

4. از قتاده نقل است كه مراد از آن گردنبندى از گوش ماهى دريايى است كه به داشتن آن سرزنش شده است.

5. مراد گردنبندى از گوهر گرانبها بود كه خود مى گفت: آن را در دشمنى با محمّد صرف مى كنم. آن گردنبند در قيامت عذابى به گردنش خواهد بود.

6. اين وصف اشاره به خوارى او دارد؛ يعنى وى چنان به شقاوت و پستى پيشين خود گره خورده و از ايمان بريده كه گويى به گردنش ريسمانى گره خورده است.

7. چون او وبال كفر خويش را بر دوش مى كشد به مانند آن است كه آتش گيره عذاب خود را حمل مى كند.[13]

به هر حال امّ جميل وقتى از نزول آيات در مذمت خود خبر يافت، سنگى برداشت و به سراغ پيامبر (صلى الله عليه و آله) رفت، تا او را از پاى درآورد[14] ؛ اما چون نزد آن حضرت رفت، خداوند ميان وى و پيامبر (صلى الله عليه و آله) پرده اى افكند كه نتوانست آن حضرت را ببيند[15] ؛ گويا پس از اين قضايا، امّ جميل براى انتقام از رسول خدا و آزردن او، از دو فرزندش عُتْبه و مُعتَّب خواست تا دختران آن حضرت را كه به همسرى داشتند، طلاق دهند، و آنان نيز چنين كردند.[16]

طبرى بر پايه روايتى بر آن است كه وقتى او آيه را شنيد، گفت: به چه چيزى هجوم مى كند؟ آيا تاكنون مرا ديده ايد كه چوبى حمل كنم، در حالى كه در گردنم ريسمانى از پوسته نخل باشد، آن گونه كه محمّد مى گويد؟ سپس نزد پيامبر (صلى الله عليه و آله) آمد و گفت: «إِنّ ربّك قلاك و ودّعك» خداوند در پاسخ به او آيات سوره مبارکه ضحى را فرو فرستاد: «والضُّحى والَّيلِ اذا سَجى ما ودَّعَكَ رَبُّكَ و ما قَلى [17] : سوگند به روشنايى روز، سوگند به شب چون آرام گيرد [كه ] پروردگارت تو را وانگذاشته و دشمن نداشته است»0

برخى مفسران در فرجام او مى گويند: همانند همسرش گرفتار عذاب الهى شد و با همان ريسمانى كه همواره برگردن مى آويخت به هلاكت رسيد.[18]

منبع: دائرة المعارف قرآن كريم، ج 4، صص292-294

[1] . التعريف والاعلام، ص 398

[2] . انساب الاشراف، ج 1، ص 138

[3] . السيرة النبويه، ج 1، ص 355؛ مجمع البيان، ج 10، ص 852

[4] . التفسير الكبير، ج 32، ص 171

[5] . مجمع البيان، ج 10، ص 852

[6]مسد: آیه4 و 5

[7] . السيرة النبويه، ج 1، ص 355؛ انساب الاشراف، ج 1، ص 138؛ التفسيرالكبير، ج 32، ص 171

[8] . جامع البيان، مج 15، ج 30، ص 442؛ تفسيرسمرقندى، ج 3، ص 523

[9] . التفسير الكبير، ج 32، ص 172

[10] . تفسير سمرقندى، ج 3، ص 523

[11] . جامع البيان، مج 15، ج 30، ص 444

[12] . جامع البيان، مج 15، ج 30، ص 444؛ مجمع البيان، ج 10، ص 852

[13] . تفسير ماوردى، ج 6، ص 367- 368

[14] . انساب الاشراف، ج 1، ص 139

[15] . تفسير سمرقندى، ج 3، ص 524

[16] . انساب الاشراف، ج 1، ص 139

[17] . جامع البيان، مج 15، ج 30، ص 443

[18] . تفسير قرطبى، ج 20، ص 164- 165