بنى جَذيمَه

بنى جَذيمَه، از قبايل عدنانى هستند؛ بنى جَذيمة بن عامر بن عبد منات با واسطه چند نسل نسب به كنانة بن خزيمه مى برد.

برادران جذيمه كه هر يك وابستگانى دارند عبارت اند از: مبذول، عوف، قُصَين و قَين (قعن).[1] ابن حزم به جاى دو فرد اخير از مَعْن و قمر[2] نام برده كه شايد تصحيف همان دو نام پيشين باشد.

فرزندان جذيمه كه هر يك تيره اى به شمار مى آيند عبارت اند از: مالك كه داراى جمعيت بسيار بود، اقرم و عمرو. فرزندان مالك عبارت اند از عبدالله بن مالك كه خالد بن وليد از ايشان انتقام گرفت، و هبيرة بن مالك كه در ميان بنى كنانه داراى بيشترين شتر بوده و بالطبع از راه گله دارى، از توان و بنيه اقتصادى مناسبى برخوردار بوده است.[3] از جمله فرزندان اقرم نيز، مُساحق بن اقرم است كه در شمار تيره هاى مطرح بنى جذيمه بود.[4]

قبايل ديگرى نيز وجود دارد كه با بنى جذيمه تنها در نام اشتراك دارند، زيرا شمارى از آنان از قبايل قحطانى و يمنى اند؛ مانند بنى جذيمة بن سعد.[5]

نام اين قبيله در برخى منابع به ويژه كتب تفسيرى به جاى جذيمه، خزيمه آمده كه اشتباه است. اين اشتباه افزون بر يكسانى در صورت نوشتارى قديم اين دو كلمه مى توانست ناشى از اشتباه شدن جذيمه با جد اعلاى خود «خزيمة بن مدركه» بوده باشد.

موقعيت جغرافيايى و اخبار عصر جاهلى :

محل سكونت ايشان در جنوب مكه به فاصله يك شب راه، در ناحيه يَلَمْلَم [6] در مكانى به نام غُمَيْصاء بود.[7] غميصاء نام آبى از آبهاى بنى جذيمه بود[8] كه به مرور نام سرزمين محل سكونت آنان گشت.

از بنى جذيمه در رخدادهاى دوران جاهلى جز يك مورد ياد نشده است. گفته شده است كه سه تن قرشى به نامهاى فاكه بن مغيره (عموى خالد بن وليد)، عوف بن عبدمناف (پدر عبد الرحمن بن عوف) و عفان بن ابى العاص (پدر عثمان) براى تجارت به يمن رفتند و در بازگشت، اموال مردى از بنى جذيمه را كه در يمن درگذشته بود براى سپردن به وارثان وى همراه خود آوردند. پيش از آنكه اموال به دست ورثه ميت برسد، يكى از بنى جذيمه مدعى آن مال شد و همراه مردانى از بنى جذيمه به جنگ مردان قرشى برخاست. در اين درگيرى عوف بن عبدمناف و فاكه بن مغيره كشته شدند و اموالشان به دست بنى جذيمه تصاحب شد. قريش در پى اين حادثه آماده جنگ با بنى جذيمه شد؛ اما بزرگان بنى جذيمه اين رخداد راتصميمى اتخاذ شده از سوى سران خود ندانسته، به قريش اعلام كردند كه خسارتهاى وارد شده را جبران مى كنند. در پى اين اعلام نظر، اوضاع به حالت عادى برگشته، صلح ميان ايشان برقرار شد[9] ، هرچند صاحبان خون به دريافت غرامت راضى نشدند و وليد بن مغيره (پدر خالد بن وليد) در بستر مرگ وصيت كرد كه انتقام خون برادرش فاكه بن مغيره از بنى جذيمه گرفته شود.[10]

بنى جذيمه در عصر رسول خدا (صلى الله عليه و آله ):

از اين قبيله هيچ يادى پيش از فتح مكه در كتب تاريخ و سيره نيست. نزديكى آنان به مكه، كه كانون دشمنى با پيامبر صلى الله عليه و آله بود و دورى جغرافيايى از مدينه كه پايگاه رسول خدا صلى الله عليه و آله در دوره مدنى بود، موجب شد تا رسول خدا در اين مدت هيچ گاه به سوى ايشان لشكرى گسيل ندارد؛ اما كتب سيره و تاريخ به اتفاق پس از فتح مكه به اعزام سريه خالد بن وليد به سوى بنى جذيمه در شوال سال هشتم اشاره مى كنند. اين سريه كه همراه با كشتار بود به نام «يوم غُمَيصاء»[11] شناخته مى شود.

رسول خدا پس از فتح مكه براى فراخوانى قبايل بيابان نشين اطراف مكه دسته هايى را براى دعوت گسيل داشت. يكى از اين قبايل بنو جذيمه بود كه خالد بن وليد مأمور فراخوانى آنان شد. هنگامى كه خالد نزد آنان رسيد، آنان كه با سلاح بيرون آمده بودند، اعلام كردند اسلام را پيش از اين پذيرفته، مساجد بنا كرده و اذان مى گويند.[12] بنى جذيمه پس از اطمينان از آنكه خالد با آنان به خشونت رفتار نخواهد كرد، سلاحها را بر زمين نهاده، تسليم شدند؛ اما خالد به رغم اعتراض برخى از لشكريان مانند ابن عمر و سالم مولى حذيفه تنها به سبب كينه هاى دوران جاهلى (و احتمالًا وصيت پدرش) حدود 30 نفر از آنان را كشت.[13] در برابر دستور خالد مبنى بر قتل بنى جذيمه، مهاجران و انصار حاضر در لشكر، فرمان وى را گردن ننهادند و به قتل عام بنى جذيمه نپرداختند. تنها بنوسليم كه همراه لشكر خالد بودند و از بنى جذيمه كينه و دشمنى ديرين به دل داشتند[14] از دستور وى در كشتن اسيران اطاعت كردند.[15]

چون اين خبر به رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد از اقدام خالد تبرى جست و اميرمؤمنان، على عليه السلام را براساس خوابى كه پيش از اين ديده بود[16] براى جبران كار ناپسند خالد به سوى بنى جذيمه فرستاد. امام على عليه السلام اين مأموريت را به خوبى انجام داد و رسول خدا صلى الله عليه و آله را خرسند كرد.[17]

خالد كه در پى اين رخداد موقعيت خود را نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله متزلزل مى ديد به بهانه هاى گوناگون، خود را در معرض ديد پيامبر صلى الله عليه و آله قرار مى داد تا با وى هم صحبت شود؛ اما آن حضرت از او روى بر مى گرداند.[18] خالد اين عمل خود را با خواندن آياتى از سوره توبه: «قتِلوهُم يُعَذّبهُمُ اللَّهُ بِايديكُم ويُخزِهِم ويَنصُركُم عَلَيهِم ويَشفِ صُدورَ قَومٍ مُؤمِنين* و يُذهِب غَيظَ قُلوبِهِم و يَتوبُ اللَّهُ عَلى مَن يَشاءُ واللَّهُ عَليمٌ حَكيم» (توبه/ 9، 14- 15) كه به كشتن كافران سفارش مى كرد، نزد رسول خدا توجيه كرد[19] و گفت كه ديگران وى را بر اين كشتار ترغيب كرده اند[20] ، چنان كه برخى براى توجيه اقدام خالد چنين گفته اند كه چون بنى جذيمه در پرسش از اين كه اسلام آورده اند يا نه؟ به جاى تعبير «أسلمنا» از واژه «صبأنا» (خروج از دينى به دين ديگر)[21] كه مشركان در حق پيامبر به كار مى بردند، و صراحت در پذيرفتن اسلام نداشت، استفاده كردند، خالد متوجه منظور آنان نشده و ايشان را كشت.[22] از اين عمل خالد حتى نزديكان وى نيز تبرى جستند؛ از جمله عبدالرحمن بن عوف وى را سرزنش كرد كه در اسلام بر مرام جاهليت عمل كرده است؛ اما خالد اقدام خود را براى خونخواهى پدر عبد الرحمن قلمداد كرد.[23] عمار نيز به سختى خالد را سرزنش كرد.[24]

صرف نظر از اقدام ناصواب خالد در كشتار جذيميان، بيشتر منابع به ساختن مساجد و اذان گفتن بنى جذيمه اشاره كرده اند كه اين امر با توجه به مناسباتى كه با قريش داشتند بعيد به نظر مى رسد، به ويژه با در نظر گرفتن اين موضوع كه تا پيش از فتح مكه بنى جذيمه در صلح حديبيه از جمله قبايلى بودند كه با قريش همراهى كرده، با آنان همپيمان شدند.

اعزام خالد به سوى ايشان در كمتر از يك ماه پس از فتح مكه صورت گرفت، ازاين رو مسجد سازى به صورت گسترده كه اقدامى فرهنگى و نماد اسلام بود، براى جا افتادن نياز به فرصت بيشترى داشت. ضمن آنكه فرستادن سريه تبليغى از طرف پيامبر به سوى بنى جذيمه نشان از همه گير نشدن اسلام در ميان ايشان بود.

مفسران آيه 90 نساء/ 4 و آيات آغازين توبه/ 9 را درباره سه تيره كنانى بنى ضمره، بنى مدلج و بنى جذيمه دانسته اند؛ اما در اينكه بنى جذيمه مصداق اين آيات باشند ترديد است.

خداوند در آيه 89 نساء/ 4 مسلمانان را از دوستى با كافران و منافقان منع كرده و آنان را به پيكار با آن دسته از كافرانى كه بر ضدّ مسلمانان اقدام مى كنند فرا خوانده است؛ آنگاه در آيه 90 نساء/ 4، نبرد با قبايل و افرادى را كه با پيامبر صلى الله عليه و آله پيمان عدم تعرض داشته اند منع كرده و آنان را از حكم پيشين استثنا كرده است: «الَّا الَّذينَ يَصِلونَ الى قَومٍ بَينَكُم وبَينَهُم ميثقٌ او جاءوكُم حَصِرَت صُدورُهُم ان يُقتِلوكُم او يُقتِلوا قَومَهُم / مگر آنان كه به گروهى پيوندند كه ميان شما و ايشان پيمانى هست يا در حالى نزد شما آيند كه سينه هاشان از اينكه با شما يا با قوم خود پيكار كنند به تنگ آمده است». مطابق قول عكرمه اين آيه مربوط به بنى جذيمه است [25] ؛ اما مقاتل اين آيه را مربوط به پيمان خزاعه و بنى جذيمه و بنو مدلج و هلال بن عُويمِر و سُراقة بن مالك دانسته است [26] ؛ همچنين ادامه آيه را كه به تنگى عرصه «حَصِرَت صُدورُهُم» براى برخى قبايل اشاره دارد مربوط به بنى جذيمه دانسته است.

مفسران در تفسير و توضيح آياتى مانند آيه ياد شده كه از سويى مى تواند مصاديق متعددى داشته باشد و از سوى ديگر گزارشهاى تاريخى كافى براى انصراف آيه به موردى خاص وجود ندارد، دست به تعميم زده و هر آنچه از رخدادهاى تاريخى دوره پيامبر را كه مى توانست اين آيه آن را پوشش دهد به عنوان توضيح و مصداق آيه آورده اند؛ اما در گزارشهاى كتب تاريخ و سيره درباره بنى جذيمه گزارشى كه با آن بتوان، پيوندى ميان بنى جذيمه و اين آيه برقرار كرد يافت نمى شود و به احتمال چون اين آيه درباره قبايل كنانى ديگرى مانند بنى ضمره و بنى مدلج دانسته شده به قبيله بنى جذيمه كه از جمله قبايل كنانى است نيز تسرى داده شده است، افزون بر اين موقعيت جغرافيايى بنى جذيمه كه در جنوب مكه سكونت داشت با موقعيت جغرافيايى دو قبيله كنانى ديگر (بنى ضمره و بنى مدلج) كه جايگاهشان به مدينه نزديك تر بود تا به مكه، و اينكه بنى جذيمه به جهت فاصله مكانى از تيررس پيامبر دور بود، نمى توانست جذيميان را در موقعيتى قرار دهد كه به پناه آوردن به پيامبر يا قبايل كنانى همتاى خود وادار شوند.

مفسران آيات 1، 4 و 7 توبه/ 9 را كه به پيمانهاى مشركان با رسول خدا صلى الله عليه و آله اشاره مى كند، درباره قبايلى چون بنى جذيمه دانسته اند. آيات ياد شده پيمانهاى رسول خدا صلى الله عليه و آله با مشركان را ملغا اعلام كرده، تنها كسانى را كه بر پيمان پايبند بوده اند استثنا مى كند.

مفسران در اين زمينه نيز با مراجعه به گزارشهاى تاريخى به مصداق يابى پرداخته و از جمله قبايلى را كه در صلح حديبيه با قريش همراه شدند ولى مانند قريش پيمان نشكستند بنى جذيمه دانسته و ادامه آيات را كه مسلمانان را به تعهد بر پيمان تا پايان زمان آن سفارش مى كند، درباره اين قبايل دانسته اند.

پذيرش سخن مفسران در اين زمينه دشوار است، زيرا سه قبيله كنانىِ بنى مدلج، بنى ضمره و بنى جذيمه، كه مفسران آنان را مصداق آيات آغازين سوره توبه مى دانند، پيش از نزول اين آيات اسلام آورده، در جرگه مسلمانان بودند و بايد از قواعد جديد پيروى مى كردند.[27]

منبع: اعلام القرآن، ج 3، صص264-269

[1] . المقتضب، ص 83؛ انساب الاشراف، ج 11، ص 135

[2] . جمهرة انساب العرب، ص 187

[3] . المقتضب، ص 83

[4] . انساب الاشراف، ج 11، ص 136؛ جمهرة انساب العرب، ص 187

[5] . نسب معد و اليمن الكبير، ج 1، ص 293؛ معجم قبائل العرب، ج 1، ص 176

[6] . الطبقات، ج 2، ص 112

[7] . الطبقات ج 7، ص 278؛ معجم البلدان، ج 4، ص 214

[8] . المنمق، ص 209

[9] . السيرةالنبويه، ج 4، ص 431؛ المنمق، ص 143؛ انساب الاشراف، ج 11، ص 136

[10] . المنمق، ص 192.

[11] . الطبقات، ج 2، ص 112

[12] . المغازى، ج 3، ص 875

[13] . همان، ص 884؛ المنمق، ص 209

[14] . تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 61؛ معجم ما استعجم، ج 3، ص 258

[15] . الطبقات، ج 2، ص 112

[16] . السيرةالنبويه، ج 4، ص 429

[17] . المغازى، ج 3، ص 882

[18] . المغازى، ج 3، ص 883

[19] . الاغانى، ج 7، ص 307

[20] . سبل الهدى، ج 6، ص 203

[21] . النهايه، ج 3، ص 3؛ لسان العرب، ج 1، ص 108

[22] . صحيح البخارى، ج 5، ص 125؛ النهايه، ج 3، ص 3

[23] . المغازى، ج 3، ص 880

[24] . همان، ص 881

[25] . جامع البيان، مج 4، ج 5، ص 268؛ تفسير ابن ابى حاتم، ج 3، ص 1027؛ تفسير جلالين، ص 263

[26] . تفسير مقاتل، ج 1، ص 396

[27] . فرهنگ و معارف قرآن، اعلام القرآن، 3جلد، مؤسسة بوستان كتاب - قم، چاپ: اول، 1385.