غزوه بدر

بدر، نام سه غزوه در صدر اسلام است؛ بدر اولى يا غزوه سَفَوان، بدر كبرى يا بدر القتال و بدر الموعد؛ ولى اگر به صورت مطلق به كار رود، مورد دوم منظور است. غزوه بدر، نخستين و مهم ترين جنگ ميان مسلمانان و كافران قريش است كه خداوند در قرآن از آن نام برده: «و لَقَد نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدرٍ» (آل عمران/ 3، 123) و با عنايتى خاص آن را به طور گسترده در سوره هايى مانند انفال و آل عمران آورده و نكاتى را درباره آن بيان كرده كه كمتر مورد توجه مورخان قرار گرفته است. ابن اسحاق و واقدى نيز آيات مربوط به جنگ بدر را كه بيشتر در سوره انفال است، آورده و به تفسير آنها پرداخته اند.[1]

قرآن روز بدر را «يَومَ الفُرقانِ» (انفال/ 8، 41) يعنى روز جدايى حق از باطل ناميده [2] و آن را آيتى براى مردم دانسته است: «قَد كانَ لَكُم ءايَةٌ فى فِئَتَينِ التَقَتا فِئَةٌ تُقتِلُ فى سَبيلِ اللَّهِ واخرى كافِرَةٌ».[3] (آل عمران/ 3، 13) خداوند در اين جنگ به وضوح وعده پيروزى دين خود بر مشركان و قطع ريشه كافران را به رسولش داده است: «ويُريدُ اللَّهُ ان يُحِقَّ الحَقَّ بِكَلِمتِهِ و يَقطَعَ دابِرَ الكفِرين/ و خدا مى خواست حق/ اسلام را با كلمات خويش ثابت و كافران را ريشه كن كند». (انفال/ 8، 7)

منطقه بدر جايگاهى براى گرد همايى اعراب به شمار مى رفت و بازار آن هر سال از آغاز ماه ذيقعده به مدت 8 روز بر پا مى شد. هم اكنون منطقه بدر به شهرى در 155 كيلومترى مدينه تبديل شده كه فاصله اى در حدود 310 كيلومتر با مكه و حدود 45 كيلومتر با ساحل درياى سرخ دارد.[4]

علل و عوامل شكل گيرى جنگ بدر:

بنابر نقل مشهور، اين رخداد مهم در صبحگاه روز جمعه، هفدهم رمضان [5] و بنا بر نقلى روز دوشنبه هفدهم يا نوزدهم رمضانِ [6] سال دوم هجرت (نوزدهمين ماه هجرت) اتفاق افتاد.

مسلمانان تا پيش از هجرت به طرق گوناگون مورد اذيت و آزار و شكنجه و تبعيد كافران قرار گرفته و از خانه و كاشانه خود بيرون رانده (بقره/ 2، 217) و از مناسك حج بازداشته شدند (انفال/ 8، 34)؛ ولى از سوى خداوند اجازه رويارويى و جنگ با مشركان قريش را نداشتند و تنها به صبر فرا خوانده مى شدند. با هجرت مسلمانان به مدينه، خداوند ضمن برشمردن ستمهايى كه بر مسلمانان رفته بود به آنان اجازه مبارزه داد: «اذِنَ لِلَّذينَ يُقتَلونَ بِانَّهُم ظُلِموا و انَّ اللَّهَ عَلى نَصرِهِم لَقَدير* الَّذينَ اخرِجوا مِن دِيرِهِم بِغَيرِ حَقٍّ الّا ان يَقولوا رَبُّنَا اللَّهُ». (حجّ 22/، 39- 40)

تا پيش از جنگ بدر مسلمانان چند سريّه و غزوه داشتند كه هدف از آنها ضربه زدن به قريش و تصرف كاروانهاى تجارى آنان بود، هر چند كه جز سريه نخله، هيچ يك نتيجه اى نداشت. در اين سريّه كه در ماه حرام و به فرماندهى عبداللَّه بن جحش و حدود يك ماه و نيم پيش از غزوه بدر رخ داد، با كشته شدن يك تن از مشركان (عمرو بن حضرمى) و اسارت دو تن، كاروان تجارى به غنيمت گرفته شد.[7] قريش اين شكست را مايه سرافكندگى خود در ميان قبايل عرب مى دانست و طالب خونبهاى عمرو بن حضرمى بود. اين موضوع نقش قابل توجهى در وقوع جنگ بدر داشت.

از جمله كاروانهاى تجارى كه به دست مسلمانان نيفتاد كاروانى بود كه به سركردگى ابوسفيان به مقصد غزه مى رفت.[8] پيامبر صلى الله عليه و آله تا ذوالعُشَيره (در 5 منزلى مدينه) پيش رفت؛ ولى بدان دست نيافت [9] ، پس پيامبر به مدينه بازگشت. ابوسفيان با هشدارهايى كه دريافت كرد مى دانست كه در بازگشت، مسلمانان در كمين كاروان او خواهند نشست، از اين رو، از سرزمين تبوك، ضمضم بن عمرو را براى جلب كمك قريش، به مكه اعزام كرد.[10] از سوى ديگر گزارشگران پيامبر صلى الله عليه و آله و به روايتى، جبرئيل [11] نيز خبر بازگشت كاروان را از غزه به سوى مكه به رسول خدا صلى الله عليه و آله دادند.[12]

منبع: اعلام القرآن[13] ، ج 3، صص67-69

[1] . السيرة النبويه، ج 2، ص 322-/ 333؛ المغازى، ج 1، ص 131-/ 138

[2] . السير والمغازى، ص 130

[3] . تفسير ابن كثير، ج 1، ص 358

[4] . دولت رسول خدا صلى الله عليه و آله، ص 212

[5] . السير والمغازى، ص 130؛ الطبقات، ج 2، ص 14-/ 15؛ تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 45.

[6] . الطبقات، ج 2، ص 14- 15؛ المعارف، ص 158

[7] . السيرة النبويه، ج 2، ص 252- 254؛ المغازى، ج 1، ص 13- 16

[8] . المغازى، ج 1، ص 28.

[9] . همان، ص 12؛ السيرة النبويه، ج 2، ص 248- 249.

[10] . المغازى، ج 1، ص 28.

[11] . الكشاف، ج 2، ص 197

[12] . المغازى، ج 1، ص 131

[13] . فرهنگ و معارف قرآن، اعلام القرآن، 3جلد، مؤسسة بوستان كتاب - قم، چاپ: اول، 1385.