يَسَع عليه السلام

اليَسَع عليه السلام: از پيامبران بنى اسرائيل، ياد شده در قرآن كريم .

«اليسع» واژه اى معرّب و اصل آن در عبرى «اليشع» يا «اليشاع»xqwu به معناى «خدا مى بيند» يا «خدا نجات مى دهد» است، زيرا در زبان عبرى «إل»wu به معناى «خدا» و «يشع»xq به معناى «نجات دادن» يا «ديدن» است.[1] گرچه برخى آن را واژه اى عربى و از ريشه «وَسِعَ، يَسَعُ» گرفته، و دليل آن را وسعت علم آن حضرت يا تلاش وى در طلب حق و طاعت خدا دانسته اند.[2] جماعتى از كوفيان آن را با دو لام و به صورت مشدّد «اللّيسع» قرائت كرده اند[3] ؛ ولى هر دو قول ضعيف است، زيرا در زبان عربى «ال» بر اسمى كه بر وزن «يفعل» آمده مانند يزيد و يَعْمر، داخل نمى شود؛ همچنين هيچ اسمى در اين زبان به صورت «يسع» نيامده است، تا با ورود «ال» بر آن اين كلمه مشدد شود.[4]

در قرآن كريم نام اليسع دو بار آمده است: در آيه 86 انعام/ 6 در ميان نام چند پيامبرِ برترى يافته و در آيه 48 ص/ 38 در ميان پيامبرانى با وصف «اخيار» (نيكان)؛ اما درباره اينكه او در چه زمانى مى زيسته و حوادث زندگيش چه بوده، قرآن سخنى نگفته است.

برخى مفسران او را از نسل ابراهيم عليه السلام مى دانند.[5] نسب او در كتاب مقدس و منابع يهود، «اليشع بن شافاط»[6] و در بيشتر منابع اسلامى «اليسع بن اخطوب بن العجوز» ذكر شده است.[7] البته عده اى مى گويند: بين منابع اسلامى و منابع يهودى تفاوتى نيست، زيرا «شافاط» در زبان عبرى به معناى قاضى است و چون در آن زمان اساس كار قاضى بر خطابه و فن سخن بوده، «اخطوب» از آن اشتقاق يافته است.[8] برخى از كتب تاريخى او را «اليسع بن عزى بن نشوتلخ بن افرايم بن يوسف» دانسته اند.[9]

در كتاب مقدس سفر پادشاهان اول و دوم به صورت مبسوط درباره اليسع و ارتباط وى با الياس سخن به ميان آمده، و داستان زندگى او، كيفيّت جانشينى وى براى الياس و انتقال نبوت به او از جانب خدا بيان شده است؛ همچنين معجزاتى از قبيل سالم كردن آب شهر اريحا (كه شور بوده و از آن محصولات كشاورزى به دست نمى آمده)، بركت بخشيدن به كوزه روغن پيرزنى كه قرض زيادى داشته است، زنده كردن مردگان، سير كردن افراد فراوان با غذاى كم و شفاى نُعمان، فرمانده سپاه سوريه، به او نسبت داده شده است.[10]

از كتب تاريخى و تفسيرى اسلامى چنين برمى آيد كه اليسع با الياس پيامبر، معاصر و شاگرد وى بوده است و درباره آن دو، داستانهاى فراوانى نقل كرده اند كه بعيد نيست برخى از آنها از كتاب مقدس و منابع يهود اقتباس شده باشد. در كتاب عرائس المجالس فى قصص الانبياء آمده است كه الياس پيامبر وقتى بر زنى از زنان بنى اسرائيل وارد شد كه فرزندى بنام «اليسع بن اخطوب» داشت، آن زن وى را در منزل جاى داد و ورودش را از دشمنان پنهان كرد. الياس به پاس اين خدمت، در حق فرزندش اليسع كه به بيمارى سختى مبتلا بود، دعا كرد. اليسع چون بر اثر دعاى او بهبودى يافت، با ديدن اين معجزه، به او ايمان آورد و ملازمتش را اختيار كرد. از آن به بعد هرجا كه الياس مى رفت اليسع نيز وى را همراهى مى كرد. ثعلبى پس از بيانِ تفصيلى داستان عروج الياس به آسمان ادامه مى دهد: در اين هنگام اليسع او را صدا زد: اى الياس حال كه تو قصد رفتن دارى تكليف مرا معلوم كن و براى روزگار تنهاييم دستورى بده. الياس كسايش را بر سر اليسع انداخت كه به عنوان نشانه اى براى جانشينى در ميان بنى اسرائيل بود. خداوند به فضل خود اليسع را به نبوت و رسالت به سوى بنى اسرائيل فرستاد و با فرستادن وحى به وى مانند الياس او را نيز تأييد كرد. بنى اسرائيل نيز با ايمان به وى به تعظيم و تكريمش پرداخته و تا زمانى كه اليسع در ميان آنان زنده بود، حكم خداى متعالى در بين بنى اسرائيل نافذ بود.[11]

در بحارالانوار روايتى طولانى از امام رضا عليه السلام نقل شده كه آن حضرت در احتجاجى برابر جاثليق مسيحى فرمود: اليسع نيز مانند عيسى عليه السلام بر روى آب راه مى رفت، مرده را زنده مى كرد و كور مادرزاد و جذاميان را شفا مى داد و جز خداى متعالى هيچ كس را عبادت نكرد، و امتش نيز او را نپرستيدند.[12]

اليسع در قرآن:

در قرآن به صورت صريح در دو جا درباره اليسع سخن به ميان آمده است:

1. «واسمعيلَ واليَسَعَ ويونُسَ ولوطًا وكُلًّا فَضَّلنا عَلَى العلَمين.» (انعام/ 6، 86) در اين آيه خداوند مى فرمايد: اسماعيل واليسع و چند پيامبر ديگر را بر عالميان برترى داديم.

شكى نيست كه نمى توان گفت آنها بر همه عالميان برترى دارند، زيرا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و معصومين عليهم السلام و حتى برخى از پيامبران ديگر بر آنان برترى دارند، ازاين رو گفته شده: آيه بدين معناست كه خداوند به وسيله نبوت آنها را بر افراد روزگار خودشان برترى داده است.[13] علامه طباطبايى در ذيل اين آيه مى فرمايد: «عالَم» در اينجا جماعتى از مردم است؛ مانند اينكه گاهى گفته مى شود: «عالَم عرب» و «عالَم عجم» و معناى برترى دادن بر عالميان، برترى به حسب مقام و منزلت است، چون هدايت خاص الهى آنها را بدون واسطه شامل مى شود، در حالى كه ديگران به وسيله آنها هدايت مى شوند. البته احتمال دارد برترى آنان از اين جهت باشد كه انبيا عليهم السلام در ميان سلسله بنى نوع بشر، اين ويژگى را داشته اند كه هدايتشان بر خلاف ساير افراد، فطرى بوده و به راهنمايى كسى هدايت نشده اند، ازاين رو همه انبيا عليهم السلام مجموعه اى هستند كه بر ساير مجموعه هاى بشرى فضيلت دارند[14] ، بنابراين آن گونه كه برخى مفسران [15] خواسته اند با استدلال به اين آيه برترى انبيا را بر فرشتگان، اثبات كنند، درست نيست [16] ؛ همچنين برخى ديگر از مفسران [17] با توجه به ترتيب ذكر اسماى انبيا در اين آيه و آيات قبل و بعد از آن خواسته اند، به ترتيب زمانى يا مقامى و رتبى پيامبران برسند؛ ولى چنين تمسكى درست نيست، چون برخى از انبيايى كه از نظر زمانى پيش از اسماعيل بوده اند، بعد از وى ذكر شده اند؛ همچنين با اينكه نوح و موسى و عيسى عليهم السلام از برترين پيامبران اند؛ ولى عده اى بر آنها مقدم شده اند.[18]

2. «واذكُر اسمعيلَ واليَسَعَ وذَا الكِفلِ وكُلٌّ مِنَ الاخيار.» (ص/ 38، 48) از اين آيه كه اسماعيل و اليسع و ذاالكفل را از اخيار و نيكان دانسته است، مى توان به بطلان قول كسانى كه اليسع را همان ذاالكفل مى دانند، پى برد، زيرا ذاالكفل بر اليسع عطف شده است، پس نمى تواند خود او باشد.[19]

برخى گفته اند: مراد از «عبداً» در آيه «فَوَجَدا عَبدًا مِن عِبادِنا ءاتَينهُ رَحمَةً مِن عِندِنا وعَلَّمنهُ مِن لَدُنّا عِلما» (كهف/ 18، 65) نيز اليسع است [20] ؛ ولى بيشتر مفسران آن را به خضر تفسير كرده اند[21] ؛ همچنين قرطبى در ذيل آيه «... و زُلزِلوا حَتّى يَقولَ الرَّسولُ والَّذينَ ءامَنوا مَعَه مَتى نَصرُ اللَّهِ ...» (بقره/ 2، 214) مراد از «الرسول» را اليسع مى داند.[22] قرطبى و آلوسى در ذيل آيه «فَاصبِر كَما صَبَرَ اولوا العَزمِ مِنَ الرُّسُلِ ...» (احقاف/ 46، 35) از حسن بن فضل روايت كرده اند كه مراد از «اولواالعَزم مِنَ الرُسُل» در اين آيه 18 پيامبر برگزيده اى هستند كه نامشان در سوره انعام آمده و يكى از آنان اليسع است، زيرا در آن سوره بعد از ذكر نام اين پيامبران و ويژگيهاى آنان مى فرمايد: خدا اين پيامبران را هدايت كرده، پس تو نيز به هدايت آنان اقتدا كن: «اولكَ الَّذينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدهُمُ اقتَدِهُ ...» (انعام/ 6، 90)، پس آنان بايد از پيامبران اولواالعزم باشند[23] ؛ ولى علامه طباطبايى با اين استدلال كه در آيات 83- 90 انعام/ 6 بعد از ذكر اسم آن پيامبران فرموده است: «و مِن ءاباهِم وذُرّيتِهِم و ...» (انعام/ 6، 87- 89) و بعد آيه «فَبِهُدهُمُ اقتَدِه ...» (انعام/ 6، 90) را آورده، اين استدلال را مردود دانسته است، زيرا اگر مراد از اولواالعزم پيامبران نامبرده باشند بايد آيه «فَبِهُدهُمُ اقتَدِه» بلافاصله پس از ذكر نام آنان بيايد.[24]

سرانجام اليسع و جانشين او:

درباره اينكه اليسع كى و چگونه از دنيا رفت و جانشين او چه كسى بوده در قرآن كريم چيزى بيان نشده است؛ ولى در برخى از كتب تاريخى و تفسيرى آمده است كه وقتى اليسع خواست براى خود جانشينى برگزيند، گفت: كسى مى تواند اين وظيفه را بپذيرد كه روز را روزه بگيرد و شب را به عبادت بپردازد و در هنگام قضاوت هرگز خشمگين نشود. اليسع سه بار اين شرايط را براى قوم خويش بيان كرد و در هر سه بار جوانى كه در نظر قوم، خوار و زبون مى نمود اين شرايط را پذيرفت و در روز سوم اليسع او را به جانشينى برگزيد و چون او به عهد خود وفا كرد خداوند او را ستود و ذاالكفل ناميده شد.[25]

منابع:

اعلام القرآن، ج 2، صص330-334

دائرة المعارف قرآن كريم، ج 4، ص219

[1] . قاموس كتاب مقدس، ص 98؛ واژه هاى دخيل، ص 128؛ التحقيق، ج 1، ص 130- 131،« اليسع»

[2] . جامع البيان، مج 5، ج 7، ص 341؛ مجمع البيان، ج 4، ص 509

[3] . جامع البيان، مج 5، ج 7، ص 341؛ مجمع البيان، ج 4، ص 507؛ لسان العرب، ج 15، ص 449

[4] . مجمع البيان، ج 4، ص 509؛ تفسير قرطبى، ج 7، ص 23

[5] . التبيان، ج 4، ص 194؛ مجمع البيان، ج 4، ص 103

[6] . كتاب مقدس، پادشاهان اول، 19: 16؛ قاموس الكتاب المقدس، ص 111

[7] . تاريخ طبرى، ج 1، ص 274؛ مجمع البيان، ج 4، ص 510؛ عرائس المجالس، ص 224

[8] . قاموس كتاب مقدس، ص 507؛ اعلام قرآن، ص 225

[9] . الطبقات، ج 1، ص 46، قصص الانبياء، ص 491

[10] . كتاب مقدس، پادشاهان دوم، 2: 3- 8، 19- 22

[11] . عرائس المجالس، ص 79- 80، 230- 231؛ تاريخ طبرى، ج 1، ص 273- 274؛ بحارالانوار، ج 13، ص 396

[12] . بحارالانوار، ج 10، ص 301؛ عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 1، ص 322- 323

[13] . جامع البيان، مج 5، ج 7، ص 342؛ مجمع البيان، ج 4، ص 510؛ روح المعانى، مج 5، ج 7، ص 311

[14] . الميزان، ج 7، ص 243

[15] . روح المعانى، مج 5، ج 7، ص 311

[16] . الميزان، ج 7، ص 244

[17] . تفسير المنار، ج 7، ص 587- 588

[18] . الميزان، ج 7، ص 244

[19] . اعلام القرآن، ص 1053

[20] . مفحمات الاقران، ص 141، روح المعانى، مج 9، ج 15، ص 460

[21] . مجمع البيان، ج 6، ص 745؛ روح المعانى، مج 9، ج 15، ص 460

[22] . تفسير قرطبى، ج 3، ص 25

[23] . تفسير قرطبى، ج 16، ص 145؛ روح المعانى، مج 14، ج 26، ص 53

[24] . الميزان، ج 18، ص 219

[25] . التحرير والتنوير، ج 17، ص 129؛ قصص الانبياء، ص 227؛ اعلام قرآن، ص 334