آخرت

واژه «آخرة» مؤنث «آخِر» (بر و زن فاعل) و مقابل «اوّل» و «متقدِّم» است.

در العين آمده است: آخِر و آخرة، نقيض متقدّم و متقدّمه هستند، و مقدَّم (جلوى) يك چيز و مؤخَّر (عقب/ آخر) آنست.[1] و در المقاييس مى خوانيم: همزه و خا و را، خلاف «تقدّم» است. اين قياس را ما از خليل گرفته ايم.[2]

قرآن كريم، زندگىِ پيش از مرگ را زندگى اوّل و زندگىِ پس از مرگ را زندگىِ آخِر ناميده است، مانند: «لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولى وَ الْآخِرَةِ».[3] در واقع، قرآن كريم و نيز احاديث اسلامى، كلمه «آخرة» را در يكى از بارزترين مصاديق لغوى آن به كار مى برند. از اين رو، هنگامى كه يزيد بن سلام از پيامبر صلى الله عليه و آله مى پرسد: «چرا آخرت را آخرت ناميده اند؟»، ايشان در جواب مى فرمايد: چون آن متأخّر است و پس از دنيا مى آيد. سال هاى آن وصف ناشدنى، و روزهايش ناشمردنى هستند و ساكنان آن، هيچ گاه نمى ميرند.

اين و اژه در قرآن، گاه صفت «النشأة» است (مانند: «ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ؛ پس خداوند است كه نشأه آخرت را پديد مى آورد[4] »)، گاه صفت «الدار» (مانند: «وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ ؛ و زندگى حقيقى همان سراى آخرت است [5] »)، گاه مضاف اليه «دار» (مانند: «وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ*؛ و سراى آخرت بهتر است [6] ») و گاه صفت «اليوم» (مانند: «مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ؛ و برخى از مردم مى گويند كه به خدا و روز و اپسين ايمان آورديم [7] ») قرار گرفته است. البتّه در بيشتر موارد، موصوف، حذف گرديده و كلمه «آخرت» در مقابل «دنيا» و درباره زندگى پس از مرگ به كار رفته است.

نكته قابل توجّه، اين كه: در نگاه ابتدايى، ممكن است تصوّر شود كه كلمه «آخرت» معادل كلمه قيامت (يوم الحساب) است؛ امّا دقّت در ريشه لغوى و كاربردهاى آن در قرآن و حديث به روشنى نشان مى دهد كه مقصود از كلمه آخرت، مقابل «دنيا» ست و شامل همه منازل و مواقف پس از مرگ مى شود. پس، قيامت، تنها يكى از منازل آخرت محسوب مى گردد.

در قرآن كريم، اين كلمه در مجموع، 143 بار تكرار شده است: چهار بار به معناى لغوى آن و 139 بار به معناى «زندگى پس از مرگ»، و از اين تعداد، 88 بار به صورت «الآخرة» و 22 بار به صورت «بالآخرة» و سه بار به صورت «للآخرة» و 26 بار به صورت «الآخر» (كه صفت «اليوم» قرار گرفته است).

ويژگى هاى آخرت

مهم ترين ويژگى هاى آخرت و برجسته ترين تفاوت هاى آن با دنيا از اين قرار است:

قرارگاه : دنيا محلّ عبور انسان است و از همين رو، از آن به «پل» تعبير شده است؛ امّا آخرت، جايى است كه انسان در آنجا خواهد ماند.

خانه هميشگى : دنيا، مسافرخانه انسان، و آخرت، خانه هميشگى اوست، و هر انسان عاقلى به تأمين و تجهيز خانه هميشگى خود، بيش از مسافرخانه اهمّيت مى دهد.

خانه زندگىِ حقيقى : از منظر قرآن، زندگى دنيا در برابر زندگى آخرت، بازيچه اى بيش نيست، بدين معنا كه انسان، تنها در آخرت مى تواند طعم هشيارى و زندگى حقيقى را بچشد و بفهمد زنده بودن يعنى چه.

حاكميت مطلق حق : دنيا آزمايشگاه انسان است. از اين رو، حق و باطل در آن آميخته است؛ امّا آخرت، جايگاه ظهور نتيجه آزمايش هاست و به همين جهت، در آنجا چيزى جز حق، حاكم نخواهد بود.

شهود حقايق غيبى : همه انسان ها حقايق غيبى را در آخرت مى بينند و آنچه را خداوند متعال در دنيا به آنان و عده داده، بالعيان مشاهده مى كنند.

خانه پاداش كردار نيك و بد: دنيا خانه كار است و آخرتْ خانه پاداش امّا نه به صورت پاداش هاى دنيوى؛ بلكه بدين گونه كه كار انسان در خانه دنيا، در خانه آخرت، به پاداش تبديل مى شود.

دشوارى راه : يكى از خصوصيات مهمّ خانه آخرت، دشوارى راه آن است كه تا انسان از بخشى از خواسته ها و هوس هاى خود نگذرد، نمى تواند اين راه را طى كند، به عكسِ راه دنيا كه در جهت تمايلات نفسانى است. از اين رو، احاديث اسلامى تأكيد مى كنند كه راه آخرت را كه به بهشت منتهى مى گردد سختى و رنج، فرا گرفته است امّا راه دنيا كه به دوزخ منتهى مى گردد در ميان هوس ها و شهوات است.

كاميابى شايستگان : كاميابى هاى دنيا لزوما با شايستگى افراد، مرتبط نيست و چه بسا انسان هاى شايسته اى كه عمر خود را در محروميت به سر مى برند و حقوق آنان به و سيله انسان هاى ناشايست، مورد تجاوز قرار مى گيرد؛ امّا كاميابى هاى آخرت، ويژه انسان هاى شايسته است.

احاطه آخرت بر دنيا: آخرين ويژگى برجسته آخرت، احاطه آن بر دنياست، بدين معنا كه آخرت هم اكنون و جود دارد و دوزخ، هم اكنون بر انسان هاى ناشايست، و بهشت، هم اكنون بر انسان هاى شايسته احاطه دارد، و به تعبير ديگر، دنيا نمادى از آخرت است.[8]

منبع:

دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث، ج 2، ص 247

[1]العين: ص 39.

[2]معجم مقاييس اللغة: ج 1 ص 70.

[3]قصص: آيه 70.

[4]عنكبوت: آيه 20.

[5]عنكبوت: آيه 64 و ر. ك: قصص: آيه 83.

[6]يوسف: آيه 109.

[7]بقره: آيه 8.

[8]دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث، ج 2، ص 247