بینی (خرطوم)

خرطوم به معنای بينى است؛ اين اندام امورى چون بوييدن و تشخيص بو، و نيز زيبايى بخشيدن به صورت را بر عهده دارد. همچنين در چگونگى و زيبايى صدا مؤثر است.[1]

در قرآن در يك آيه واژه «خُرْطوم» (بينى بزرگ و بينى فيل)[2] آمده است. برخى آيات سوره قلم/ 68 از سرنوشت دشمنان پيامبر صلى الله عليه و آله و افترا زنندگان به قرآن خبر داده و گذاشتن نشان بر بينى را از كيفرهاى آنها در قيامت دانسته است: «ولا تُطِع كُلَّ حَلّافٍ مَهين ...اذا تُتلى عَلَيهِ ءايتُنا قالَ اسطيرُ الاوَّلين سَنَسِمُهُ عَلَى الخُرطوم». (قلم/ 68، 10، 15- 16) بيشتر مفسران اين آيات را در ارتباط با وليدبن مغيره دانسته اند.[3] برخى «خرطوم» را در آيه به معناى شراب دانسته و گفته اند: خداوند در قيامت بر شرابخواران علامت مى گذارد[4] ؛ ولى بيشتر مفسران خرطوم را به معناى بينى و علامت نهادن بر آن را نشانه اى بر گناهكار بودن اين افراد دانسته اند.[5] به كار بردن تعبير خرطوم كه بيشتر درباره حيوانات از جمله فيل به كار مى رود به جهت تحقير اين افراد است [6] ، افزون بر اينكه داغ نهادن بر آن، نيز نهايت تحقير اين افراد را مى رساند.[7] برخى مقصود از داغ نهادن را، ابتلائات دنيايى مانند ذلت، بلا و ... دانسته اند كه جان و مال و اهل اين افراد را دربرمى گيرد؛ مانند علامتى كه در جنگ بدر بر كافران نهاده شد.[8] برخى آن را علامتى دانسته اند بر بينى مستكبران در عالم برزخ يا قيامت كه در دنيا نيز عارفان آن را مشاهده مى كنند و در مراحل بعدى براى ديگران نيز آشكار مى گردد.[9]

برخى اين جمله را تعبيرى كنايى از وضعيت نامطلوب اين افراد (دشمنان پيامبر، افترا زنندگان به قرآن، شرابخواران، مستكبران و ...) در قيامت دانسته اند[10] و عده اى معتقدند اين جمله كنايه از تمكن و غلبه كامل خداوند بر اين افراد و عجز آنان در برابر خداوند است، زيرا بينى بارزترين عضو صورت و وسيله تنفس انسان است و كسى كه بر چنين عضوى مسلط شود به طور كامل بر فرد غالب گرديده است.[11]

برخى در مورد فلسفه كاربرد تعبير «مُهر نهادن بر بينى» گفته اند: روى گردانى و مخالفت كافران با پيامبر صلى الله عليه و آله از روى تكبر، غرور و تعصب بود. در عربى از اين ويژگى با تعابيرى چون «انِفَة» ياد مى شود. خداوند براى توجه دادن به منشأ كفرورزى كافران با تعبير «مُهر نهادن بر بينى» به آن اشاره كرده است [12] كه نشان دهنده نهايت ذلت و خوارى آن در روز قيامت است.[13]

منبع:

دائرة المعارف قرآن كريم، ج 6، صص433-434

[1] . مفردات، ص 95؛ اقرب الموارد، ج 1، ص 76، 128؛ الرائد، ج 1، ص 314،« انف»

[2] . لسان العرب، ج 4، ص 66،« خرطم»

[3] . التحرير والتنوير، ج 29، ص 78

[4] . مجمع البيان، ج 10، ص 503؛ التفسير الكبير، ج 10، ص 607

[5] . كشف الاسرار، ج 10، ص 191؛ مجمع البيان، ج 10، ص 503- 502

[6] . الكشاف، ج 4، ص 588؛ روح المعانى، مج 16، ج 30، ص 49

[7] . الكشاف، ج 4، ص 588؛ التفسير الكبير، ج 30، ص 86

[8] . تفسير قرطبى، ج 18، ص 154

[9] . الفرقان، ج 29، ص 65

[10] . جامع البيان، مج 14، ج 29، ص 36

[11] . التحرير و التنوير، ج 29، ص 78

[12] . التفسير الكبير، ج 30، ص 86

[13] . الميزان، ج 19، ص 372