ربذه

بیابان مشهورِ ربذه در شرق مدینه؛ یعنی به سوی یَنبُع یا ینبوع (نزدیکی ساحل دریای سرخ) واقع شده است. در سمتِ چپ جاده یا راه مدینه ـ ینبوع آرامگاه ابوذر غفاری، آن یار با وفای رسول خدا صلی الله علیه و آله و از بهترین و پاک ترین صحابه و ارکان اوّلیّه شیعه است که هیچگاه از حمایت امام و مقتدای خود، علی علیه السلام دست بر نداشت.»

نویسنده مرحومِ کتاب «با راهیان قبله» در مورد ربذه نوشته است:«بیابان ربذه تبعیدگاه یکی از بهترین و پاک ترین صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله ، در راه مکه، بین مدینه و یَنبُع و در نزدیک دهستان رابغ (سرزمین بدر) قرار دارد که راه آن منطقه از واسط جدا می شود. در سمت چپِ این راه، مدفن ابوذر غفاری واقع شده است.»

در پاورقی کتاب «ابوذر غفاری شهید ربذه» نیز آمده است:«ربذه در یک فرسخی مدینه، سر راه مسافران مدینه به مکه واقع شده است.»

محمد رضا حاج شریفی، مؤلف کتاب «سیمای ابوذر غفاری» آورده است:«عثمان حکم تبعد ابوذر را ـ که در آن هنگام پیر مردی نود ساله ـ بود، به ربذه صادر کرد... آخرین تبعیدگاه او را بیابانی انتخاب کرد که بین مدینه و ینبع واقع شده بود و هیچکس در آن سکونت نداشت.»

در رجال ابوعلی نیز چنین آمده است:«قبر ابوذر مزار معروفی است در ربذه، که اکنون (یعنی سال 1262 ه .) آن را صفراء گویند و بین حرمین شریفین قرار دارد.

در کتاب «بهجة الآمال»، که در سال 1341 هجری تألیف شده، موقعیت ربذه را در «صفراء» و به همان صورت که در رجال ابوعلی ذکر شده، آورده و می نویسد:مستنسِخ و چاپ کننده بهجة الآمال، که مکرر توفیق زیارت مرقد شریف ابوذر غفاری نصیبش شده، موقعیت قبر شریف آن بزرگوار را در همین سالهای اخیر، به این صورت ذکر کرده است:

ربذه اکنون به صورت قریه کوچک و نسبتا متوسطی می باشد که دقیقا در 125 کیلو متری مدینه در سمت چپ خیابان اصلی قرار دارد و از خیابان تا مرقد مطهّر ابوذر تقریبا پانصد متر فاصله است.میقات اهل عراق که ذات العرق نامیده می شود، نیز نزدیک همانجا است.»

تعداد دیگری از نویسندگان و محقّقان نیز محلّ ربذه را همین منطقه ذکر کرده اند، لیکن در کتب و منابع معتبر و نیز نقشه های جغرافیایی عربستان، مکان ربذه در شمال شرقی مدینه معرفی شده و هیچ جایی در مسیر مدینه ـ مکه به این نام وجود ندارد. اینکه چرا برخی از نویسندگان همان ذهنیّتی را که در میان راهنمایان کاروانها، از گذشته تا کنون وجود داشته، مکتوب کرده و به منابع نخستین مراجعه نکرده اند، دقیقا روشن نیست.

یاقوت حموی در باره ربذه می نویسد:«و الرّبذة من قری المدینة علی ثلاثة أیّام، قریبة من ذاتِ عرق علی طریق الحجاز اذا رحلت من فَید ترید مکة، و بهذا الموضع قبر أبی ذر الغفاری».«ربذه از روستاهای مدینه بوده و سه روز تا آن فاصله است و هنگامی که از فید به طرف مکه، در مسیر حجاز حرکت می کنی، نزدیک به ذات عرق است و در این مکان قبر ابوذر غفاری رحمه الله قرار دارد.»

سپس می افزاید:و فی کتاب نصر: «الربذة من منازل الحاج بین السلیلة و العمق»».در کتاب نصر آمده است: ربذه از منازل حاجیان بین سلیله و عمق است.»

ابن حجر گوید: «الربذة، موضع بالبادیة بینه و بین المدینة ثلاث مراحل».«ربذه مکانی است در صحرایی که میان آن تا مدینه سه مرحله فاصله است.»

حربی نیز به نقل از ابی قیس کلابی، ربذه را در همین منطقه دانسته، می نویسد:و قال فی تحدید المسافة بین الربذة و بین ماوان و بینها و بین السلیلة: و من مغیثة الماوان إلی الرّبذة عشرون میلاً و من الربذة إلی السلیلة ثلاثة وعشرون میلاً و نصف، و بها قصرٌ و مسجد، و مسجد أبیذر صاحب رسول اللّه صلی الله علیه و آله ».وی در تعیین فاصله میان ربذه و ماوان و نیز میان ربذه و سلیله نوشته است:«از مغیشة الماوان تا ربذه 20 میل و از ربذه تا سلیلة 5/23 میل فاصله است و در آنجا قصری و مسجدی وجود دارد و مسجد أبوذر، صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله در آنجا است.

و قال الأصمعی یذکر نجداً؛ الشّرف کبد نجد... و فی أوّل الشّرف الرَبذة...»

اصمعی گفته است: شرف در وسط و مرکز نجد قرار دارد و ربذه در ابتدای شرف است.

مرحوم طریحی در مجمع البحرین می نویسد:«الرّبذة بالتحریک، قریة معروفة قرب المدینة نحواً من ثلاثة أمیال، کانت عامرةً فی صدر الإسلام، فیها قبر أبیذر الغفاری و جماعة من الصحابة، و هی فی هذا الوقت دارسة لا یعرف لها أثرٌ و لا رسم».

ربذه روستای معروفی است که حدود سه میلی و نزدیک مدینه قرار دارد و در صدر اسلام قریه آبادی بوده و قبر ابوذر غفاری و تعدادی از صحابه در آنجا است. ربذه اکنون (یعنی پیش از سال 1085 ه . ق.) ویران شده و اثری از آن باقی نیست.

مرحوم سید محسن امین می نویسد:«و الرّبذة (بفتح الراء المهملة و الباء الموحّده و الذال المعجمه علی وزن قَصَبَة:) فیالقاموس هی مدفن أبیذر الغفاری قرب المدینة، و فیالمصباح المنیر، هی قریة کانت عامرة فی صدر الاسلام و بها قبر أبیذر الغفاری و هی فی وقتنا هذا دارسة لا یعرف لها رسم و هی من المدینة فی جهة الشرق علی طریق الحاج نحو ثلاثة أیام، هکذا أخبرنی به جماعة من أهل المدینة سنة 723 ه ق.».«و ربذه بر وزن قَصَبَه، در قاموس آمده، محل دفن ابوذر و نزدیک مدینه است. در مصباح المنیر نیز آمده: ربذه روستایی است که قبر ابوذر در آن است و در صدر اسلام آباد بوده، لیکن در زمان ما از میان رفته و هیچ اثری از آن نیست. ربذه در سمت شرقی مدینه، در مسیر حاجیان به فاصله سه روز راه قرار دارد. سپس می افزاید: عده ای از اهل مدینه در سال 723 ه .ق. همین مطلب را به من گفته و خبر داده اند.»

سمهودی نیز در باره ربذه چنین می نویسد:«ربذه (به تحریک با و اعجام ذال)، قریه ای است به نجد، از اعمال مدینه مشرّفه، چهار روز راه از آنجا، و پیغامبر صلی الله علیه و آله آنجا را برای إبل صدقه قُرُق نمود و به قولی آن که ابوبکر آن را قُرُق ساخته و قولی دیگر آن که عمر قرق ساخته و این قول مشهور تراست.»

قرائن دیگری نیز در کتاب سمهودی یافت می شود که از آنها می توان به خوبی دریافت ربذه همین مکانی است که در نقل های فوق از آن یاد گردید. برخی از این قرائن عبارتند از:«سلیله، موضعی است از ربذه. شابه، به بای موحّده مخفّفه، کوهی است میان ربذه و سلیله. شُقر، به قاف ایضاً به وزن زُفَر، آبی است در ربذه و کوهی است مشرف بر معدن ماوان. مغیث، به صیغه اسم فاعل، میان معدن النقره و ربذه است و معروف است به مغیث ماوان.ابرق العزاف (به عین مهمله و زای معجمه مشدّده و فا)، میان مدینه و ربذه است، به مقدار بیست میل دورتر از مدینه.»اماکنی که سمهودی از آنها نام برده، منازل میان راه کوفه به مکه است که حاجیان عراق در گذشته از آن استفاده می کردند.

دیگر نویسندگان و محققان نیز وقتی از منازل اطراف ربذه نام می برند و فاصله ها را بیان می کنند، به خوبی می توان دریافت که این منازل در مسیر عراق به مکه واقع شده و هیچ ارتباطی با مسیر مدینه به مکّه و یَنبُع ندارد که برای روشن تر شدن موضوع، به برخی از این نقل ها اشاره می شود:

ابن خرداذ به، فاصله میان مغیثة الماوان تا ربذه را 24 میل دانسته و گفته است: در آنجا برکه ها و چاههایی است.اما ابن رسته فاصله میان ربذه تا مغیثة الماوان را 23 میل و فاصله آن تا سلیله را 5/23 میل ذکر کرده است. وی سپس می نویسد:«در آنجا اعراب سکونت داشته اند و دارای آب زیاد و برکه ها و چاه ها است. منزل ابوذر و قبر او در آنجا واقع شده و در آن مسجد جامعی وجود دارد و روستایی از روستاهای جاهلیت است.»

حربی فاصله ربذه تامغیثة الماوان را 20 میل وتا سلیله را 5/23 میل دانسته، می نویسد:«در ربذه قصری و نیز مسجدی به نام ابوذر، صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله وجود دارد و گفته می شود، قبر ابوذر نیز در همان مسجد است.»

حربی سپس می افزاید:«در ربذه چاه های زیادی و جود دارد.»و از میان آنها سیزده چاه بهتر را نام می برد و می گوید:

«یکی ازاین چاه ها، چاهی است که در مسجد واقع شده وهمان چاه ابوذر است.»

همدانی مسافت میان ربذه و سلیله را 23 میل و عرض منطقه ربذه را 25 قسمت (جزء) و فاصله میان ربذه و ماوان را 26 میل ذکر کرده است.

مروری بر اسامی منازل و توقف گاههای بین راه عراق و مکّه نیز هیچگونه جای تردید باقی نمی گذارد که ربذه در مسیر حج قدیم عراق که به درب زبیده معروف است واقع شده و هیچ ارتباطی با مسیر مدینه به مکّه ندارد.

منازل و توقف گاههای مسیر درب زبیده از کوفه تا مکه مکرّمه به ترتیب ذیل است:

منبع مقاله: http://www.hawzah.net