بدیل بن ورقاء

بُدَيل بن وَرقاء: از بزرگان قبيله خُزاعه و صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله .

برخى سيره نويسان نام جد او را عبدالعزى بن ربيعه و برخى ديگر، عمرو بن ربيعه ذكر كرده اند. وى از چهره هاى مؤثر در تاريخ صدر اسلام و از زيركان عرب دانسته شده است. درباره زندگى وى، پيش از اسلام آوردنش اطلاع چندانى در دست نيست. طبق پاره اى گزارشها او ساكن مكه بوده و نخستين كسى است كه در مكه روشنايى قرار داد و در آن شهر، خانه مربعى شكل (شبيه خانه خدا) ساخت و براى آن پنجره و دريچه هايى قرار داد، در حالى كه پيش از وى به احترام كعبه كسى چنين كارى نمى كرد و براى اينكه خانه كعبه از ديگر بناها ممتاز باشد از ساختن خانه هايى شبيه آن خوددارى مى شد. گويا او قبل از اسلام آوردنش و پيش از هجرت پيامبراكرم صلى الله عليه و آله به مدينه، به همراه تنى چند از مشركان، به اعمال مسلمانان خرده مى گرفتند، از اين رو برخى مفسران در ذيل آيه 67 حجّ/ 22 و نيز آيه 119 انعام/ 6 از او نام برده و او را در شأن نزول اين آيات دخيل دانسته اند.

بيشتر سيره نويسان و مفسران از نقش بديل در پيمان حديبيه در سال ششم هجرت سخن گفته و نوشته اند كه او با شمارى از بزرگان قبيله خود و به نمايندگى از قريش به حضور پيامبر رسيدند و آن حضرت را از آمادگى قريش براى جنگ با او با خبر ساختند و نيز پس از جويا شدن از علت سفر رسول خدا گزارش آن را به اطلاع مشركان مكه رساندند و با آنكه قريش او را به نمايندگى نزد پيامبر فرستاده بودند به سخنانش اعتماد نكرده، او را به سازش با پيامبر متهم كردند.

گويند: رسول خدا پس از صلح حديبيه،- حدود سه ماه پيش از فتح مكه- نامه اى به خط على عليه السلام براى بديل فرستاد. در اين نامه جمله «كريم ترين اهل تهامه نزد من شماييد» نشان دهنده مقام بديل و خزاعه نزد پيامبر صلى الله عليه و آله است. نوشته اند كه بديل اين نامه را به فرزندش مسلم سپرد و گفت: مادام كه اين نامه با شماست خير و بركت با شما خواهد بود.

قبيله بديل (خزاعه) پس از صلح حديبيه، همپيمان پيامبر صلى الله عليه و آله بودند و مطابق گزارشهايى همه افراد اين قبيله، اعم از مشرك و مسلمان، رازدار و امين سرّ پيامبر و هواخواه آن حضرت بودند و آنچه در مكه مى گذشت از پيامبر مخفى نمى كردند. گفته شده: وى پس از همدستى قريش با بنى بكر بر ضدّ خزاعه و نقض صلحنامه حديبيه از سوى قريش، نزد پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه آمد و آن حضرت را از اقدام آنها با خبر ساخت. حضرت در پاسخ وى پيش بينى فرمود: ابوسفيان به زودى براى تجديد پيمان حديبيه به مدينه خواهد آمد؛ ولى بدون نتيجه باز خواهد گشت.

راجع به زمان اسلام آوردن بديل، سيره نويسان بر يك رأى نيستند؛ قول مشهور آن را به هنگام فتح مكه در مَرُّالظَهْران نوشته اند و از او به عنوان يكى از بزرگ مسلمانان فتح مكه نام برده اند. گزارشهايى ديگر حاكى از آن است كه اسلام او پيش از فتح مكه بوده است و مؤيد آن نيز، تمايل و علاقه بديل به پيامبر و همپيمانى قبيله خزاعه با مسلمانان و از همه مهم تر اين گزارش دانسته شده كه پس از صلح حديبيه، از قبيله خزاعه كسى نمانده بود كه مسلمان نشود و پيامبر را تصديق نكند.

هنگام فتح مكه و پس از آنكه عباس عموى پيامبر، بديل را (از اين رو كه جد سوم رسولخدا صلى الله عليه و آله عبدمناف از قبيله خزاعه بود) به عنوان دايى رسول خدا معرفى كرد حضرت از سنّ بديل پرسيد. او گفت: 97 سال دارد و پيامبر او را دعا كرد. طبق پاره اى از گزارشها، در فتح مكه خانه بديل و مولايش رافع از مكانهاى امنى بود كه قريش به دستور پيامبر مى توانستند به آنجا پناهنده شوند.

بديل پس از اسلام آوردن، در غزوه هاى حنين، طائف و تبوك شركت داشت. در غزوه حُنَيْن، پيامبر او را پاسدار غنايم و اسيران كرد. در غزوه تبوك نيز مأموريت يافت تا بنى كعب را براى جنگ با روميان بسيج كند ؛ همچنين گزارش شده كه وى در حجة الوداع سوار بر شتر اعلان مى كرده كه پيامبر به او مأموريت داده تا مردم را از روزه گرفتن در ايام تَشْريق (سه روز بعد از عيد قربان) باز دارد.

درباره مرگ بديل، نظرها همسان نيست؛ بيشتر سيره نويسان، وفات او را پيش از رحلت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ذكر كرده و عمر او را حدود 100 سال تخمين زده اند.

گويند: فرزندان بديل از ياران نزديك اميرمؤمنان، على عليه السلام بودند و دو يا سه تن از آنان در جنگ صفين در ركاب آن حضرت به شهادت رسيدند. عبدالله يكى از پسران وى با كوششى چشمگير مى جنگيد و حتى هنگام شهادت، پيشنهادى داد كه فرداى آن روز به پيروزى سپاه امام انجاميد. عبدالرحمن نيز از نخستين شهيدان صفين بود ؛ همچنين رافع بن بديل كه پيش از پدرش اسلام آورد و در فاجعه بئر مَعُونَه (در سال چهارم هجرت) به شهادت رسيد.

گفته شده: پسر ديگر بديل، به نام عمرو نيز در قيام بر ضدّ عثمان، نقش داشته است. شايد، به سبب نقش فرزندان بديل در جنگ صفين و نيز انتساب افرادى همچون ابوالفتوح رازى و دعبل خزاعى به خاندان بديل باشد كه برخى دانشمندان، خاندان بديل را به تشيع نسبت داده اند. بديل از راويان حديث پيامبر صلى الله عليه و آله بود و كسانى چون پسرش سلمه و حبيبه دختر شُرَيْق از او روايت كرده اند.

بديل بن ورقاء در شأن نزول :

1. «لِكلّ امّةٍ جَعَلنا مَنسكًا هُم ناسِكُوه فلا ينزعُنَّكَ فى الامر .../ براى هر امتى عبادتى قرار داديم تا خدا را با آن پرستش كنند، پس نبايد در اين امر با تو به ستيزه برخيزند ...». (حجّ/ 22، 67) ابن جماعه و ابوحيان اندلسى در سبب نزول اين آيه چنين نوشته اند كه افرادى چون بديل بن ورقاء و بشر بن سفيان (قبل از پذيرش اسلام) و ... با مسلمانان به جدال پرداختند و گفتند كه چرا شما آنچه را خودتان مى كُشيد، مى خوريد و آنچه را كه خدا مى كُشد (مردار) نمى خوريد؟ خداوند در پاسخ آنها اين آيه را نازل فرمود.

2. «... و انَّ كَثيرًا لَيُضِلّونَ بِاهواهِم بِغَيرِ عِلمٍ انَّ رَبَّكَ هُوَ اعلَمُ بِالمُعتَدين/ بسيارى از مردم (ديگران را) از روى هوا و هوس و نادانى گمراه مى سازند و پروردگار تو تجاوزكاران

را بهتر مى شناسد». (انعام/ 6، 119) ابوحيان اندلسى در ذيل اين آيه نوشته است كه منظور از «و انَّ كثيرًا» بديل بن ورقاء (قبل از مسلمان شدن)، عمرو بن لحى و برخى مشركان بودند كه از روى هوا و هوس، حرام و حلال را- بدون آنكه از شريعت و دينى سرچشمه گرفته باشد- تغيير مى دادند.

منبع: اعلام القرآن، ج 3، ص: 111