أمّ عمارة نسیبه بنت کعب

امّ عماره انصارى: از مدافعان پيامبر صلى الله عليه و آله در غزوه احد

نسيبه (لبيسه) دختر كعب بن عمرو بن عوف از بنى مازن بن نجّار خزرجى جزو نخستين مسلمانان يثرب است. او غير از نسيبه ام عطيه است كه از زنان سرشناس بصره و راوى حديث به شمار مى رفت ، هرچند همنامى و عملكرد مشابه اين دو، برخى را به خطا افكنده است.

امّ عماره از زنان كوشا و پرتلاش دوران مدينه پيامبر صلى الله عليه و آله است. در بيعت عقبه دوم كه 73 تن از يثربيان براى گفت وگو با رسول خدا به مكّه آمده بودند، فقط دو زن حضور داشتند كه يكى از آنان او بود و با حضرت بيعت كردند. پس از هجرت رسول خدا صلى الله عليه و آله به مدينه و آغاز غزوه ها، نسيبه نقش مهمّى در جنگها يافت. در نبرد احد به همراه همسر و دو پسرش شركت كرد. او كه به قصد پرستارى و مداواى مجروحان و آبرسانى به آنان آمده بود، مردانه جنگيد. ابن سعد از خود او نقل مى كند كه چون در احد مسلمانان گريختند نزد پيامبر آمدم و با شمشير زدن و تيراندازى، از او دفاع كردم تا مجروح شدم. از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل است كه من به راست و چپ ننگريستم، جز اينكه امّ عماره را ديدم كه از من دفاع مى كرد و شمشير مى زد. در همين نبرد، چون ابن قميئه ليثى فرياد برآورد كه محمّد را به من نشان دهيد تا او را از پاى درآورم و بدين طريق، عزم كشتن پيامبر كرد، به دفاع از حضرت برخاست و زخم عميقى در گردن يافت كه تا يك سال التيام نيافت و رسول خدا كه خود جوياى حال او بود، با آگاهى از سلامتش مسرور شد. امّ عماره با اينكه خود 12 زخم برداشته بود فرزندش را به مبارزه با دشمن ترغيب مى كرد تا آنجا كه پيامبر صلى الله عليه و آله توانايى او را با بيان «اى امّ عماره! چه كسى به قدر تو تواناست؟» ستود. دلاورى و استقامت وى و خانواده اش در احد، آنان را مشمول دعاى رسول خدا كرد و حتى حضرت مقام آنان را از فلان و فلان برتر دانست. مجلسى ضمن تعيين مصداق فلان و فلان در سخن پيامبر صلى الله عليه و آله، از مقام والاى اين زن سخن دارد.

گفته اند: وقتى در اين غزوه پيامبر صلى الله عليه و آله او را ستود، از حضرت خواست تا از خداوند بخواهد كه او و خانوده اش را در بهشت با پيامبر رفيق كند و رسول خدا نيز چنين كرد.

امّ عماره در غزوه بنى قريظه حضور داشت و از غنايم آن سهمى برد و در ماجراى حديبيه، يكى از 4 زن همراه پيامبر صلى الله عليه و آله بود و گويا در همين واقعه، حضرت در چادر آنان از همراهان بيعت گرفت. وى در بيعت رضوان و در عمره قضا و نيز در نبرد خيبر حضور داشت و در غزوه حنين كه در سپاه مسلمانان سستى افتاد، ضمن پاشيدن خاك بر چهره فراريان، فرياد برآورد كه از خدا و رسول او به كجا مى گريزيد؟

امّ عماره پس از پيامبر صلى الله عليه و آله، در نبرد يمامه شركت كرد. در اين جنگ فرزندش به دست مسيلمه قطعه قطعه و دست امّ عمارة نيز قطع شد و پس از بازگشت، ابوبكر به عيادتش رفت.

امّ عماره از راويان حديث پيامبر و فردى مورد اعتماد و اهل عبادت و روزه بود و به تعبير خواب آشنايى داشت و در زمان عمر، از آن رو كه در نبرد احد مورد قدردانى پيامبر صلى الله عليه و آله قرار گرفته بود، به او توجّهى ويژه مى شد.

امّ عماره در نهايت (سال 14 هجرى) در زمان خلافت عمر درگذشت. اينكه همسرش در اين زمان و در ديگر مقاطع چه كسى بود، روشن نيست. ابن سعد مى گويد: امّ عماره با زيد بن عاصم ازدواج كرد و عبداللّه و حبيب، دو صحابى پيامبر صلى الله عليه و آله را از او آورد؛ سپس با غزيّه ازدواج كرد و تميم و خوله را آورد ؛ امّا در جاى ديگر، سه ازدواج براى او ذكر مى كند كه اوّلى آن غزيّه سپس زيد بن عاصم و از سومى ياد نكرده است. واقدى در گزارش حال او در احد، از همسرش غزيّه سخن دارد ، گرچه فرزندانش را با عنوان ابن زيد مى شناساند ، بنابراين بايستى ابتدا همسر زيد و سپس غزيّه بوده باشد.

امّ عماره در شأن نزول:

مفسران در ذيل دو آيه از او سخن به ميان آورده اند:

1. عكرمه از خود او نقل مى كند كه گفت: روزى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمدم و از اينكه همه چيز از آن مردان است، به اعتراض گفتم: زنان را به چيزى نمى بينم كه آيه 35 احزاب/ 33 در پاسخ وى نازل شد: «إِنّ المُسلِمينَ و المُسلِمتِ و المُؤمِنينَ و المُؤمِنتِ ...». در زاد المسير 5 قول براى سبب نزول آيه ذكر شده كه يكى از آنها گفتار پيشين است.

2. وقتى قمى در ذيل آيه 122 آل عمران/ 3: «اذ هَمَّت طَافَتانِ مِنكُم ان تَفشَلا» از پايدارى برخى از مسلمانان سخن مى راند، نام نسيبه را نيز ياد مى كند.

مفسران درجايى ديگر از امّ عماره ياد نكرده اند؛ امّا براساس سخن واقدى و ابن عبدالبر كه از حضور او در بيعت رضوان حكايت دارد مى توان وى را مشمول آيه 18 فتح/ 48 دانست كه در بيان وصف بيعت كنندگان با رسول خداست.

منبع: اعلام القرآن، ج 2، ص: 365