أصحاب صفّه
اصحاب صُفَّه: گروهى از ياران پيامبر كه به سايبانى در مسجد پيامبر منسوب اند.
مورخان و محدثان نخستين كه بنا به مناسبت، ياران پيامبراكرم صلى الله عليه و آله را به مكان يا رخدادى نسبت مى دادند ، به پيروى از پيامبر ، برخى از ياران آن حضرت را به صفّه مسجد نبوى نسبت داده اند و اين گروه را «اصحاب صفّه»، «اهل الصفّه» يا «اهل المَظَلّه» (سايبان) خوانده اند.
صفّه اصطلاحى است كه بر نوعى خاص از معمارى در يثرب عهد پيامبر اطلاق مى شود، از اين رو اطلاعاتى كه لغت شناسان ارائه كرده اند نمى تواند ويژگيهاى اين نوع بنا را بيان كند، به ويژه كه غالب آنها در قرون متأخر و در شهرهاى ديگرى مى زيسته اند و ازاين رو نمى توان براى تعاريف آنان اعتبارى قائل بود؛ امّا عمدتاً مفهوم صفّه را به بنايى شبيه سقيفه تعريف كرده اند. با توجه به تعاريف لغت شناسان، صفّه سايبان خنكى در تابستانهاى گرم و محل تجمع، پذيرايى يا استراحت افراد بوده است.
با تغيير قبله از سمت شمال به جنوب (سال دوم هجرى،) بخشى از قسمت مسقف شمال مسجد نبوى صفّه نام گرفت. به همين دليل بعدها صفّه را انتهاى مسجد دانسته اند.
صفّه در مسجد نبوى كاربردى ثابت و محدود نداشت و به عنوان مهمانپذير، مسكن دائم يا موقت، محل آموزش يا عبادت و ... مورد استفاده قرار مى گرفت؛ اما در يك نگاه كلى صفّه با پديده مهاجرت پيوندى مستقيم دارد. مسلمانان اوليه كه قبل از پيامبر به يثرب آمده بودند توانستند در منازل انصار به ويژه در قُبا سكنا بگيرند؛ امّا محلى كه پيامبر براى ساختن مسجد و استقرار خود برگزيد، از قبا فاصله داشت و بسيارى از مهاجران به ويژه مهاجران مجرد كه جوار پيامبر را ترجيح مى دادند در مسجد مستقر شدند. در دوره هاى بعدى مهاجرت، چون مهاجران آشنايى در يثرب نداشتند به مسجد پناه مى بردند ، ازاين رو ساكنان صفّه را مهاجرانى بى سرپناه و مجرد يا مهمانان اسلام خوانده اند. برخى از بت پرستان قبايل اطراف هم مدتى در صفه مانده و سپس مسلمان شدند. اسراى مشرك قريش نيز شبها در مسجد مى خوابيدند.
درباره اطلاق واژه «اهل صفّه» بر مهاجران ساكن در آن، معيار و ضابطه اى مشخص ارائه نشده، ازاين رو اين صفت به هركسى كه مدتى را در صفّه مى گذرانيد اطلاق مى شد.
صحابه‌‌شناسان حتى برخى صحرانشينان را كه تنها شبى در ماه مبارك رمضان را در صفّه مى گذرانيدند جزو اهل صفّه دانسته اند. اين عده روزها از اين سايبان براى رهايى از آفتاب سوزان استفاده مى كردند؛ امّا در شب، مى توانستند در هر جاى مسجد بخوابند ، ازاين رو فقهاى متعددى درباره جواز خوابيدن در مسجد بحث كرده و برخى خوابيدن در مسجد را تنها براى غير بوميان مجاز دانسته اند.
صفّه نشينان:
طبيعتاً فرودستان مهاجر ازمكه، چون بلال‌‌بن رباح، خباب‌‌بن الارت، صهيب‌‌بن سنان، ابن‌‌مسعود، مقداد و عمار ياسر جزو نخستين ساكنان صفّه بوده اند.
با بازگشت ابوذر به مدينه در سال سوم يا پنجم و خريدارى و آزاد شدن سلمان در سال پنجم اين دو به ديگر صفّه نشينان پيوستند. سكوت يا ابهام منابع اسلامى درباره محل سكونت يا زمان ازدواج و شمار فرزندان اين دسته از ساكنان صفّه، حضور دراز مدت برخى از آنها را در صفّه در زمان حيات پيامبر تقويت مى كند. به مرور زمان كه حكومت پيامبر استحكام و دين اسلام گسترش بيشترى مى يافت مهاجران بيشترى به مدينه پناه مى آوردند؛ امّا پيامبر از تعبير مهاجر براى كسانى كه پس از فتح مكه (سال هشتم هجرى) به مدينه آمدند امتناع ورزيد. پيوستن ابوهريره، واثلة بن اسقع و برخى ديگر از صفّه نشينان مورد توجه اهل سنت به صفّه به همين مقطع متأخر تعلق دارد.
صحابه نگاران، بسيارى از انصار‌‌را نيز به صفّه منتسب كرده اند. در جمع بندى برخى گزارشها مى توان نتيجه گرفت كه بسيارى از جوانان انصارى، به سبب دورى بسيارى از محلّه هاى يثرب با مسجد نبوى و براى ملازمت با پيامبر صلى الله عليه و آله، از صفّه به عنوان محلى براى عبادت، آموزش، استراحت يا خدمت به آن حضرت بهره برده اند. وجود تعابير متفاوتى چون «اهل صفّه» و «اصحاب صفّه» هم به اين تمايز كمك مى كند. «اهل» معمولًا به ساكنان گفته مى شود ، درحالى كه «اصحاب» به معناى معاشران است. بعدها در منابع تاريخى و روايى كمتر به تفاوت اين دو واژه توجه شده است، در نتيجه به مهاجران صفّه نشين «اهل صفّه» گفته مى شد و انصاريانى كه به رغم برخوردارى از دارايى و خانه و كاشانه به صفّه مى رفتند اصحاب صفّه نام داشتند. از معروف ترين انصاريان صفّه مى توان به جابر بن عبدالله انصارى، ابوسعيد خدرى و حنظله غسيل الملائكه اشاره كرد. برخى به اشتباه، عمده ساكنان صفّه را مهاجران قريشى دانسته اند ، درحالى كه بررسى نام و نسب آنان نشان مى دهد كه غالباً از مهاجران غيرقرشى بوده اند. نومسلمانان قبايل صحرانشين منطقه، بر اثر تهديدهاى موجود، موقعيت، دارايى و خانه هاى خود را رها كرده بودند، تا در سايه امنيتى كه در مدينه براى مسلمانان فراهم آمده بود، در كنار ديگر مسلمانان، همنشين پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله باشند و ازاين رو بدانان «أوفاض» گفته اند ، زيرا اوفاض به معناى جمعى است كه متشكل از اعضاى قبايل گوناگون باشند. اعضايى از بنى غفار ، بنى‌‌سليم ، جُهينه، اسلم و ديگر قبايل منطقه در ميان اهل صفّه حضور داشتند. در مجموع، منابع در ضبط نام ساكنان صفّه، اطلاعات پراكنده و ناچيزى را ثبت كرده اند. به دلايلى در منابع اهل سنت بر صفّه ايهاى متأخر به ويژه ابوهريره، بيشتر تأكيد شده است و از نخستين ساكنان صفّه كمتر ياد مى شود.
با توجه به كاربردهاى متعدد صفّه نمى توان آمار ثابتى براى ساكنان آن در نظر گرفت. ساكنان صفّه به تناوب و به ناچار در آنجا بودند و همان گونه كه روند مهاجرت بر آمارشان مى افزود، امورى چون مرگ و مير، شركت در جنگها، شهادت، مسافرت، اشتغال به كار و ازدواج از شمار آنان مى كاست. آمار نقل شده در متون روايى عمدتاً در زمانهاى متفاوتى ارائه شده است؛ آمارى چون 20 ، 30 ، 50 ، بيش از 70 ، 80 و .... در دوره هاى بعد تأليفاتى درباره ساكنان صفّه نوشته شد. زبيدى نام 92 تن از آنها را در كتابچه اى به نام تحفة اهل الزلفة فى التوسل باهل الصّفه جمع كرد. ابونعيم نيز به 90 و اندى از آنان اشاره كرده است. منابع متأخرتر برآيند اصحاب صفه را بدون آنكه از آنها نام ببرند 400 تن دانسته اند.
مستمندى اصحاب صفّه:
مورخان و راويان هر جا كه از عنوان «اهل صفّه» ياد كرده اند، فقر‌‌و وضعيت أسف بار معيشتى جمعى از آنها را گزارش كرده و آنان را تهيدستان جامعه نبوى تصور كرده اند و هنگامى كه گزارش از تعليم و تزكيه يا از دلاوريها و حضور آنها در ميادين جنگ با كافران است، ديگر عنوان جمعى اهل صفّه مشاهده نمى شود و عمدتاً به نام افراد اشاره شده است، درحالى كه فقر در دوره پيامبر در ميان عموم مهاجران و برخى انصار گزارش شده و به اصحاب صفّه اختصاص نداشت، چنان كه اهل صفّه نيز به فقيران محدود نمى شد و در ميان آنها، اغنيايى هم وجود داشت. شايد يكى از دلايل عمده اين امر به نقش راويان بازگردد.
بنابر همين روايات، اهل صفّه كه لباسشان ناكافى و خوراكشان ناچيز بود در مسجد ساكن بودند. آنان در مواقع بحرانى گاه در هر وعده دو عدد خرما بيشتر نمى خوردند و گاه مدتهاى طولانى از بى غذايى به اجبار سنگ بر شكم بسته يا روزه مى گرفتند. گفته شده: برخى اوقات اهل صفّه بر اثر ضعف بدنى نمى توانستند در نماز به درستى بايستند و طنابهايى را كه در مسجد (احتمالًا از سقف) آويخته بودند به دست مى گرفتند. مهاجرت اين گروه و تحمل چنين شرايطى موجب شده بود برخى صحرانشينانى كه به جهتى به مدينه مى آمدند اينان را ديوانه بخوانند.
يكى از مهاجران قريشى صفّه نشين گفته است: ما معمولًا تا فتح خيبر (سال ششم هجرى) سير نمى شديم. اين روايت وضع اهل صفّه را بهتر روشن مى كند، هرچند انتساب چنين گزارشى به ديگر مهاجران نيز مى تواند صادق باشد.
هرچند اطلاعات چندانى درباره سبد غذايى ساكنان صفّه وجود ندارد؛ اما به نظر مى رسد عمده ترين محصول زراعى مدينه، يعنى خرما بيشتر به انفاق در اختيارشان قرار مى گرفت. چنانچه خرماى كافى در اختيار بود، به هر دو نفر روزانه يك مُدّ خرما مى رسيد. در غير اين صورت مجبور بودند با چند خرما، روز خود را سپرى كنند. برخى اعتراضها حكايت از دلزدگى برخى از آنان از خوردن مداوم خرما دارد. شايد به همين سبب بوده كه يكى از آنان از اينكه پيرزنى انصارى هفته اى يك بار غذايى برايش تهيه مى كرد خرسند بود. يكى از اهل صفّه بعدها با مشاهده نان بر سر سفره، تكبير مى گفت و خدا را شكر مى كرد كه دوره آب و خرما سپرى شده است. پيامبراكرم صلى الله عليه و آله يك بار در پاسخ به اين گونه اعتراضها فرمود: اگر مى توانستم به شما نان و گوشت مى دادم و از ناچيز و كم ارزش بودن غذاى خودش طى 12 روز گذشته خبر داد.
درباره وضعيت لباس اهل صفّه روايات محدودى، از محدوديتهاى اهل صفّه در اين زمينه حكايت مى كند. به گفته واثله، نداشتن لباس، گرد و غبار آميخته با عرق را بر تنمان خشك مى كرد. در مقطع ديگرى 70 تن از اصحاب صفّه لباسى كمتر از متعارف داشتند، به گونه اى كه در نماز دائماً نگران ستر عورت خويش (احتمالًا از ناف تا زانو) بودند.
در روايتى ديگر 30 تن از ساكنان صفّه با بالا تنه عريان پشت سر پيامبر صلى الله عليه و آله نماز مى گزاردند و گاه با حضور پيامبر صلى الله عليه و آله خود را پشت سر ديگران مخفى مى كردند.
پيامبر قبل از هر چيز ساكنان صفّه و عموم تهيدستان را از گدايى‌‌منع كرده بود.
آيه 273 بقره/ 2 در همين زمينه نازل شده است. خداوند در اين آيه از مؤمنان مى خواهد تا در كمك كردن كوتاهى نكنند و گمان نكنند كسى كه درخواست نمى كند نيازمند نيست:«... يَحسَبُهُمُ الجاهِلُ اغنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعرِفُهُم بِسِيمهُم لايَسَلونَ النّاسَ الحافًا وما تُنفِقوا مِن خَيرٍ فَانَّ اللَّهَ بِهِ عَليم هركس نداند، آنها را بر اثر خويشتن دارى، توانگر مى شمارد.
آنان را به وسيله سيمايشان مى شناسى. از مردم به اصرار چيزى نمى خواهند و هر مالى كه ببخشيد خداوند بدان آگاه است».
مشكلات اصحاب صفّه و تدابير پيامبر صلى الله عليه و آله:
درباره تأمين پوشاك اهل صفّه جز چند گزارش محدود، اطلاعات چندانى در دست نيست. برخى مستمندان صفّه براى حل مشكل سرما در فصل زمستان به حفره ها پناه مى بردند. بنا به گزارشى حضرت زهرا عليهما السلام پارچه اى را به پيامبر بخشيد و ايشان آن را در ميان چند تن توزيع كرد تا با آن پايين تنه خود را بپوشانند (ازار). پارچه كتانى محدود و نامرغوبى كه يك بار پيامبر به برخى از آنها داده بود و پوستشان را مى آزرد مايه اعتراضشان شده بود.
پيامبر براى رفع نگرانى اهل صفّه در نماز، به ويژه آنكه بانوان پشت سر مردان به نماز مى ايستادند، از زنان خواستند ديرتر از مردان سر از سجده بردارند و زودتر از آنان به سجده روند.
براى بهبود وضع معيشت صفّه نشينان راهكارهاى متعددى چون تشويق به صدقه و انفاق، تشويق به ازدواج، استفاده از غنايم و درآمدهاى ناشى از جنگها دنبال شده است.
هرگاه غذايى به پيامبر مى رسيد ميان اهل صفّه توزيع مى شد و چنانچه هديه بود پيامبر صلى الله عليه و آله خود نيز از آن مى خورد. ايشان براى اطعام اصحاب صفّه از نمازگزاران نماز عشا مدد مى جست و برخى را نيز، خود به خانه مى برد. او مى فرمود: هركس غذايش براى دو نفر كافى است يك نفر، و هركس براى 4 نفر، دو نفر از اصحاب صفّه را اطعام كند. با اين همه، باز گاهى برخى از اهل صفّه مدتها گرسنه مى ماندند و به ناچار به پيامبر پناه مى بردند. داستانهاى كرامت آميز متعددى درباره اطعام شمارى از اصحاب صفّه با غذاى اندكى كه پيامبر خود تهيه مى كرد نقل شده است.
با ملاحظه سير تاريخى به نظر مى رسد در آغاز، كمك و انفاق به مهاجران صفّه نشين عمدتاً از سوى انصار صورت مى گرفت، ازاين رو مى توان بسيارى از گزارشهايى را كه در اين زمينه از انصار روايت شده مربوط به اين دوره دانست، هرچند اين كمكها تا پايان حيات پيامبر ادامه داشت.
گروهى از انصار در فصل برداشت محصول، مقدارى خرما به مسجد مى آوردند و شاخه هاى آن را در آنجا مى آويختند و برخى هم از اين فرصت براى انفاق شاخه هاى آفت زده خرماهايشان استفاده كردند كه آيه 267 بقره/ 2 نازل گرديد: «يايُّهَا الَّذينَ ءامَنوا انفِقوا مِن طَيّبتِ ما كَسَبتُم ومِمّا اخرَجنا لَكُم مِنَ الارضِ ...». خداوند در اين آيه محصولات كشاورزى را عطاى الهى به بندگان دانسته و از آنها خواسته از محصولات مرغوب خود انفاق كنند.
به روايتى از امام باقر عليه السلام يكى از انصار در برابر ثواب اخروى ذكرى كه از پيامبر آموخت، محصول باغ خود را به اهل صفّه اختصاص داد و در اين هنگام آيات 5- 7 ليل/ 92 نازل شد : «فَامّا مَن اعطى واتَّقى وصَدَّقَ بِالحُسنى فَسَنُيَسّرُهُ لِليُسرى هر كه مال خود را بخشيد و پرهيزگارى كرد ... ما راه آسان را براى او فراهم مى سازيم».
در داستان ديگرى روزى پيامبر يكى ازاصحاب صفّه را براى اطعام به نزد يكى از انصار فرستاد؛ اما چون در خانه آن انصارى غذايى اندك بود، انصارى از همسرش خواست فرزندش را بخواباند تا درخواست غذا نكند و خود نيز چراغ را خاموش كرد تا آن مهمان متوجه غذا نخوردن صاحب خانه نشود كه بنا به روايتى در اين هنگام آيه 9 حشر/ 59: «... و يؤثرون على انفسهم و لو كان بهم خصاصة ... (مهاجران را) بر خود مقدم مى دارند، هرچند خود نيازمند باشند ...» نازل گرديد. با توجه به نزول اين آيه درباره غنايم غزوه بنى نضير و جمع بودن سياق آن چنين شأن نزولى ضعيف به نظر مى رسد؛ امّا به اصل حادثه آسيب نمى زند.
برخى از جوانان انصارى هم درآمدهاى حاصل از خاركنى را به مستمندان صفّه مى بخشيدند و اگر مى توانستند گوسفندى خريده و براى پيامبر و خانواده اش مى چرانيدند. به احتمال، چَرا و تهيه هيزم در اراضى خصوصى صورت مى گرفت و گرنه مهاجران فقير نيز قادر به اين امر بودند.
برخى از انصار متكفل فرد خاصى از اصحاب صفّه شده بودند. داستانهايى هم ازاطعام برخى از زنان انصار از جمله ام سليم يا ام مالك وجود دارد. درباره سعد بن عباده، از بزرگان خزرج نيزگزارش شده كه هر شب 80 تن از اصحاب صفّه را اطعام مى كرد.
افزون بر انصار، برخى از مهاجران نيز به مدد اهل صفّه مى آمدند. پس از تولد امام حسن و امام حسين عليهما السلام فاطمه‌‌عليها السلام مى خواست برايشان گوسفندى عقيقه كند كه پيامبر وى را منصرف كرد. ايشان به وزن موهاى آن دو نقره صدقه داد، تا براى اصحاب صفّه هزينه شود. گاهى رفتار پيامبر باعث مى شد تا فاطمه عليها السلام آنچه را كه همسرش از جنگ به غنيمت آورده بود نيز صدقه دهد. به روايت ابن عباس نيز آيه 271 بقره/ 2: «ان تُبدوا الصَّدَقتِ فَنِعِمّا هِىَ وان تُخفوها وتُؤتوهَا الفُقَراءَ فَهُوَ خَيرٌ لَكُم و يُكَفّرُ عَنكُم مِن سَيّاتِكُم واللَّهُ بِما تَعمَلونَ خَبير» از صدقات مخفيانه على‌‌بن ابى طالب به اصحاب صفّه حكايت مى كند. كمكهاى همزمان او و عبدالرحمن‌‌بن عوف به اصحاب صفّه با نزول آيه 274 بقره/ 2 همراه شد: «الَّذينَ يُنفِقونَ امولَهُم بِالَّيلِ والنَّهارِ سِرًّا وعَلانِيَةً فَلَهُم اجرُهُم عِندَ رَبّهِم ولا خَوفٌ عَلَيهِم ولا هُم يَحزَنون». در روايت ابن عباس آمده كه از ميان صدقات فراوان و علنى عبد الرحمن و صدقه مخفيانه و ناچيز على عليه السلام، خداوند صدقه على عليه السلام را ترجيح داد. روايتهايى هم از انفاق جعفر‌‌بن ابى طالب وجود دارد. خباب نيز كه پيش تر در صفّه بود، پس از ازدواج تنها يك گوسفند داشت و سفارش كرده بود براى دوشيدن آن، گوسفند را نزد اهل صفّه ببرند.
با توجه به فقر نسبتاً زياد اهل صفّه برخى صفّه را «خانه صدقه گيران» تعريف كرده اند ، در نتيجه تمامى آيات مدنى كه در آنها به صدقه، مساكين، فقرا و انفاق اشاره شده است به نحوى با ساكنان صفّه مربوط است، هرچند، شأن نزول نگاران به جهت كمبود اطلاعات، گزارشى ذيل آن آيات ارائه نكرده باشند. از معدود شأن نزولهاى گزارش شده دراين زمينه كه اشاره اى روشن به اصحاب صفّه دارد رواياتى است كه ذيل آيات 271 و 273 بقره/ 2 نقل شده است: «ان تُبدوا الصَّدَقتِ فَنِعِمّا هِىَ وان تُخفوها وتُؤتوهَا الفُقَراءَ فَهُوَ خَيرٌ لَكُم ... لِلفُقَراءِ الَّذينَ احصِروا فى سَبيلِ اللَّهِ لايَستَطيعونَ ضَربًا فِى الارض». در اين آيات صدقه ها به تهيدستان مهاجرى اختصاص يافته كه به سبب ايمانشان در موطن خود ايمن نبودند و به مدينه مهاجرت كرده بودند و نمى توانستند كار كنند.
راهكار ديگرى كه پيامبر براى سامان گرفتن وضع اصحاب صفّه دنبال مى كرد، تشويق آنان به ازدواج بود. در اين زمينه مى توان به ازدواج بلال حبشى با خواهر عبدالرحمن بن عوف اشاره كرد كه از توان مالى خوبى برخوردار بود ؛ اما اين گزينه ها همواره فراهم نبود. برخى از اصحاب صفّه با مشاهده بى ميلى مردان يثرب به ازدواج با زنان متمكنى كه سابق بر اين در يثرب به روسپى گرى اشتغال داشتند، ازدواج با آنها را مطرح كردند. احتمالًا اين عده، بر خلاف ديگر زنان مدينه شرايط دشوارى براى ازدواج تعيين نكرده بودند. در پى همين درخواست، آيه 3 نور/ 24 نازل شد و آنان را از اين كار منصرف ساخت : «... والزّانِيَةُ لا يَنكِحُها الّا زانٍ او مُشرِكٌ و حُرّمَ ذلِكَ عَلَى المُؤمِنين زن زناكار را جز مرد زناكار يا مشرك به زنى نگيرد و بر مؤمنان اين كارحرام شده است».
يكى ديگر از منابع تأمين كننده هزينه هاى اهل صفّه، به ويژه در 5 سال دوم حكومت پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه، غنايم به دست آمده در جنگها و درآمدهاى حاصل از اموال خالصه پيامبر (مانند اموال بنى نضير) بود. بر اساس آيات سوره حشر/ 59 خداوند جنگجويان را بر اثر نقش ناچيزشان در جنگ بنى نضير از غنايم محروم كرد و همه اموال به دست آمده را به صورت خالصه در اختيار پيامبر نهاد: «ما افاءَ اللَّهُ عَلى رَسولِهِ مِن اهلِ القُرى فَلِلَّهِ ولِلرَّسولِ ولِذِى القُربى واليَتمى والمَسكينِ وابنِ السَّبيلِ‌‌لِلفُقَراءِ المُهجِرينَ الَّذينَ اخرِجوا مِن ديرِهِم وامولِهِم آنچه خداوند از بنى نضير به پيامبر خويش داد از آنِ خدا، پيامبر و خويشاوندانش، ايتام، بيچارگان و در راه ماندگان است ... فقيران مهاجرى كه از كاشانه و دارايى خود رانده شده اند ...». (حشر/ 59، 6- 8) پيامبر بخشى از اموال به دست آمده را بنا به درخواست انصار در ميان مهاجران مستمند توزيع كرد و مانده آن را در تملك خود باقى نهاد. (ظ بنى نضير)
مخالفت پيامبر با ارتقاى ناچيز وضع زندگى خود پس از غزوه خيبر- كه غنايم فراوانى به همراه داشت- با اعتراض همسران آن حضرت مواجه شد و حاكى از آن است كه وضعيت نابسامان مهاجران تا سال ششم ادامه داشته است. ايشان حتى از پرداخت بخشى از غنايم به بستگان مستمندش همچون فاطمه و على عليهما السلام پرهيز كرد. در مقابل، تسبيح حضرت زهرا عليها السلام را به آن حضرت آموخت.
اصحاب صفّه و اشراف:
ساكنان صفّه چنان با پيامبر مأنوس بودند كه چون به مسجد مى آمد اطرافش حلقه مى زدند ، درحالى كه اشراف براساس سنت طبقاتى عرب پيش از اسلام، از همنشينى با ساكنان صفّه انزجار داشتند، به ويژه كه غالب آنها بردگان آزاد شده و مسلمانان پايين دست بودند. رابطه اشراف با اهل صفّه از منظر اجتماعى- اقتصادى قابل تحليل است، درحالى كه رابطه اشراف با پيامبر بيشتر سياسى- مذهبى است. پيامبر با توجه به واقعيتهاى جامعه جاهلى، مى كوشيد از بزرگان قبايل براى گسترش اسلام و نيز تحكيم وضعيت سياسى دولت مدينه بهره ببرد. روابط پيامبر با اشراف در دو مقطع با رشد چشمگيرى همراه بود: نخست در آغاز ورود ايشان به يثرب كه بزرگان شاخه هاى متعدد قبايل يثرب با آن حضرت ملاقات مى كردند و دوم در عام الوفود (سال نهم هجرى) كه بسيارى از سران و بزرگان قبايل شبه جزيره براى بيعت با پيامبر و به رسميت شناختن دين و حاكميتش به مدينه مى آمدند. برخورد اشراف با اصحاب صفّه كه در مسجد و كنار پيامبر روى مى داد، سبب نزول آياتى شد. در منابع تفسيرى داستانها و شأن نزولهاى متنوعى در اين زمينه نقل شده است كه برخى از آنها با ترديدهايى مواجه است.
نخستين و بارزترين رويارويى كه ميان طبقات بالاى جامعه مدينه و فرودستان مسلمان گزارش شده تحقير و تمسخر اشراف يهودى و منافق مدينه نسبت به اهل صفّه است كه به روايتى آيه 212 بقره/ 2 در اين مورد نازل گرديد : «زُيّنَ لِلَّذينَ كَفَروا الحَيوةُ الدُّنيا و يَسخَرونَ مِنَ الَّذينَ ءامَنوا والَّذينَ اتَّقَوا فَوقَهُم يَومَ القِيمَةِ واللَّهُ يَرزُقُ مَن يَشاءُ بِغَيرِ حِساب». بر اساس اين آيه زندگى دنيايى براى كافران آراسته شده و آنها مؤمنان را مسخره مى كنند، درحالى كه توزيع روزى به خواست خداست و در قيامت برترى از آنِ مؤمنان خواهد بود.
تحقير اهل صفّه به سبب فقرشان، آنان را وا مى داشت تا آرزو كنند همچون اشراف و بزرگان مدينه ثروتمند باشند؛ اما اين آرزو با نزول آيه 27 شورى/ 42 همراه شد. خداوند در اين آيه از بندگانش مى خواهد درباره فقر و غناى خود حكمت الهى را در نظر گيرند و نسبت به اراده الهى رضايت داشته باشند: «ولَو بَسَطَ اللَّهُ الرّزقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوا فِى الارضِ ولكِن يُنَزّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ انَّهُ بِعِبادِهِ خَبيرٌ بَصير».
با حضور پيامبر در مدينه و به رغم ميل آن حضرت، ملاقاتها و ديدارهاى خصوصى اشراف‌‌شاخه هاى مختلف اوس و خزرج با پيامبر افزايش يافته بود و فقرا و فرودستان از جمله ساكنان صفّه كمتر فرصت ملاقات مى يافتند، تا آنكه آيه 12 مجادله/ 58 نازل شد و از ديداركنندگان خواست پيش از ملاقات خود، صدقه‌‌اى بپردازند. اين امر افزون بر محدود كردن ملاقاتها مى توانست كمكى مالى براى مستمندان صفّه باشد: «يايُّهَا الَّذينَ ءامَنوا اذا نجَيتُمُ الرَّسولَ فَقَدّموا بَينَ يَدَى نَجوكُم صَدَقَةً ذلِكَ خَيرٌ لَكُم واطهَرُ ...». پس از نزول اين آيات، تهيدستان از روى فقر و توانگران بر اثر بخل خود از نجوا با پيامبر خوددارى كردند و تنها على بن ابى طالب براى هر گفت وگوى خصوصى درهمى مى پرداخت. پس از اندى كه از اين حادثه گذشت، آيه 13 همين سوره نازل شد و حكم پيشين نسخ گرديد.
ذيل آيه 52 انعام/ 6 شأن نزولهاى متعددى روايت شده است. بنا به گزارشها يكى از بزرگان انصار يا برخى سران قبايل صحرانشين خواستار همنشينى پيامبر با خود و كناره گيرى او از ساكنان صفّه بودند كه اين آيه نازل شد. ابن عباس نزول اين آيه را به درخواست اشراف براى ايستادن در صف اول نماز مرتبط دانسته است : «ولا تَطرُدِ الَّذينَ يَدعونَ رَبَّهُم بِالغَدوةِ والعَشِىّ يُريدونَ وجهَهُ ما عَلَيكَ مِن حِسابِهِم مِن شَى ءٍ وما مِن حِسابِكَ عَلَيهِم مِن شَى ءٍ فَتَطرُدَهُم فَتَكونَ مِنَ الظلِمين و كسانى را كه در صبح و شام و تنها براى خدا او را مى خوانند از خودت مران ... اگر آنها را برانى از ستمكاران خواهى بود». برخى مفسران، قائل به نزول دفعى سوره انعام در مكه اند ، از اين رو چنين شأن نزولهايى با ترديد روبه روست، هرچند اين امر به صحت وقوع چنين حوادثى آسيب نمى زند.
در ماجرايى ديگر برخى از اشراف قبايل صحرانشين، با مشاهده همنشينى پيامبر با يارانش، از او خواستند با نشستن در صدر مجلس و دورى از تهيدستان صفّه، زمينه ملاقات و گفت وگو با آنان را فراهم كند. چون به درخواست پيامبر صلى الله عليه و آله آن عده به صفّه رفتند وپيامبربا بزرگان قبايل مشغول گفت وگو شد آيه 28 كهف/ 18 نازل شد و از پيامبر خواست تا خواسته هاى غافلان را برآورده نكند و چشم از اصحاب صفّه برندارد:
«واصبِر نَفسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدعونَ رَبَّهُم بِالغَدوةِ والعَشىّ يُريدونَ وَجهَهُ ولا تَعدُ عَيناكَ عَنهُم ... و لاتُطِع مَن اغفَلنا قَلبَهُ عَن ذِكرِنا واتَّبَعَ هَوهُ وكانَ امرُهُ فُرُطا».
پس از نزول اين آيه پيامبر هرگاه نزد اصحاب صفّه مى رفت صبر مى كرد تا از اطراف او پراكنده شوند و آنگاه آنها را ترك مى كرد.
برخى بزرگان قبايل صحرانشينى كه براى بيعت با پيامبر، در مدينه به حضورش مى رسيدند، از روى خود بزرگ بينى، فقيران صفّه را به سخره تحقير مى كردند كه بنا به برخى روايات آيه 11 حجرات/ 49 نازل گرديد: «يايُّهَا الَّذينَ ءامَنوا لا يَسخَر قَومٌ مِن قَومٍ عَسى ان يَكونوا خَيرًا مِنهُم ... اى مؤمنان گروهى گروه ديگر را مسخره نكنند، شايد آنها برتر باشند».
پس از فتح مكه جمعى از اصحاب صفّه ابوسفيان را درميان مسلمانان ديدند و او را دشمن خدا خوانده و از آنكه در نبردهاى پيشين كشته نشده بود، حسرت خوردند. ابوبكر كه همراه ابوسفيان بود در پاسخ ضمن آنكه ابوسفيان را سرور منطقه بطحاء خواند از رفتار آنها شگفت زده شد. سخنان ابوبكر خشم آنان را برانگيخت و به پيامبر گلايه بردند و ايشان ابوبكر را ملزم ساخت تا از آنها عذر خواسته و رضايت آنان را جلب كند.
تعليم، تزكيه و جهاد ياران صفّه:
به مرور تعليم و تزكيه به كاركردهاى صفّه افزوده شد. پيامبر براى اهل صفّه برنامه هاى آموزشى ويژه در نظر گرفته بود ، هرچند سايبان صفّه در مسجد پيامبر محل مناسبى براى تعاليم عمومى پيامبر به شمار نمى آمد. درحالى كه بسيارى از انصار و مهاجران گرفتار مشاغل روزمره خود بوده اند ، پيامبر از حضور مهاجران مجرد، در مسجد براى گسترش فرهنگ و ثبت آموزه هاى اسلامى بهره برد.
به نظر مى آيد علاقه مند كردن صفّه ايها به علم و كتابت در آغاز، امرى دشوار بوده است، زيرا عرب منطقه در آن عصر كمتر به اين امر علاقه داشت و بيشتر به بهبود وضعيت اقتصادى خويش مى انديشيد، ازاين رو طبيعى بود كه شخص صفّه اى در پاسخ به سؤال پيامبر اقرار كند كه فعاليتهاى اقتصادى را ترجيح مى دهد؛ اما پيامبر با تكيه بر ايمان و وعده هاى اخروى، از آنان خواست آموختن تعاليم دينى را بر هر امر ديگرى مقدم شمارند. ايشان آموختن هر آيه از قرآن در مسجد را از كسب يك شتر دوكوهانه پروار و بسيار مرغوب برتر دانست ، ازاين رو مى توان انتظار داشت كه اصحاب صفّه مورد نظر، نقشى در نقل و تدوين احاديث و قرائت و حفظ قرآن داشته باشند. به روايتى، صفّه ايها هر آنچه از پيامبر مى شنيدند مى نوشتند. بدين منظور قبلًا عب‌‌ادة بن صامت خواندن و نوشتن را به آنها آموخته بود. ظهور راويان حديث، قاريان و مفسران شناخته شده از ميان اصحاب صفّه چون ابوسعيد خدرى انصارى، ابن مسعود، عبدالله بن عمر و ... و شهرت جمعى از جوانان انصار به «قارى» ناشى از همين امر بود و از اين رو هرگاه نومسلمانى نزد پيامبر مى آمد او را به يكى از انصاريان مى سپرد تا او را با دين و قرآن آشنا كند ، به گونه اى كه هريك از اينان مى توانست مبلّغ آيين جديد اسلام در قبيله خود باشد يا در مأموريتهايى از جانب پيامبر چنين كارى را بر عهده گيرد. زمانى كه در سال چهارم سران بنى عامر از پيامبر درخواست كردند تا جمعى را به عنوان مبلّغ دين اسلام به منطقه نجد بفرستد پيامبر جمعى از آنها را به آنجا فرستاد.
گزارشهايى از حضور 6 جوان غيرمسلمان در صفّه خبر مى دهد كه مدتى را در آنجا گذراندند و آنگاه مسلمان شدند و بازگشتند ؛ همچنين از گزارش حضور بيست و چند روزه تنى چند از جوانان بنى ليث كه به گفته خودشان در اين مدت نزد پيامبر بودند، احتمال مى رود كه آنان نيز در صفّه سكونت داشتند. آنان پس از اين مدت كه آموزشهاى مورد نياز را از پيامبر ديدند مأمور شدند در ميان قوم خود نماز را اقامه و آنها را با دين اسلام آشنا كنند ازاين رو مى توان آنان را مشمول آيه 122 توبه/ 9 دانست: «فَلَولا نَفَرَ مِن كُلّ فِرقَةٍ مِنهُم طَافَةٌ لِيَتَفَقَّهوا فِى الدّينِ ولِيُنذِروا قَومَهُم اذا رَجَعوا الَيهِم لَعَلَّهُم يَحذَرون چرا گروهى از هر فرقه اى از مؤمنان كوچ نمى كنند تا به دين آگاه شوند و در بازگشت قوم خود را هشدار دهند ...». دلايل كافى براى حضور اين گروه در صفّه وجود ندارد؛ امّا مكانى مناسب تر از صفّه براى آموزش يا اقامت آنها نمى توان در نظر گرفت، زيرا بعيد مى نمايد كه پيامبر آموزشهايى اختصاصى براى اين عده در نظر گرفته باشد و احتمالًا از ياران صفّه اى خود براى تعليم اين جماعت بهره برده است.
از سوى ديگر گزارشهايى حاكى از آن است كه بسيارى از جوانان انصارىِ شيفته پيامبر، آن گونه در كنارش بودند كه زمانى كه به خانه نمى آمدند والدين آنان گمان داشتند آنها در مسجداند. در گزارش همسويى آمده كه 70 تن از انصاريان چنان قرآن آموخته بودند كه به قاريان (القراء) شهرت يافتند.
تأثيرپذيرى معنوى اصحاب صفّه از پيامبر كمتر در گزارشهاى تاريخى منعكس شده است. عبادت شبانه پيامبر در مسجد، بى توجهى او به دنيا، نوع معيشت و تأكيدش بر تزكيه نفس و تقرب به خداوند، بر تنى چند از اصحاب تأثير عميقى نهاد و اين امر باعث شد در دوره هاى بعد، صاحبان گرايشهاى اخلاقى و عرفانى در جهان اسلام، عملكرد خود را به صفّه مسجد پيامبر نسبت دهند و اهل آن را «اولياءاللّه» بخوانند. اگر بپذيريم كه علاقه مندى و روحيات اصحاب بر حفظ سخنان پيامبر و روايت آن تأثير داشته است، مى توان رواياتى با مضامين سلوكى عرفانى را از جانب برخى اصحاب صفّه، دليلى بر گرايشات آنها دانست. در اين روايات بر مجلس ذكر ، سجود طولانى ، خواندن نمازهاى روزانه همچون نماز وداع ، رقت قلب، تفكر ، گريه ، اهتمام به روز جمعه ، بسنده كردن به پايين ترين سطح زندگى ، توجه به حقيقت ايمان و رضايت از خواست خدا و ... تأكيد شده است.
جمعى از اصحاب پيامبر كه عمده آنها از ميان ياران صفّه بودند تحت تأثير سخنان پيامبر درباره زهد و توجه به آخرت تصميم گرفتند با نخوابيدن بر جاى نرم، پوشيدن لباس خشن، نخوردن گوشت، سير و سياحت، ترك روابط جنسى، استفاده نكردن از بوى خوش همچون راهبان مسيحى از دنيا روى گردانند. آنان تصميم داشتند روزها را
روزه بدارند و شبها را به عبادت سپرى كنند. چون پيامبر متوجه اين امر شد، آنان را از اين كار منصرف كرد و سيره عملى خودش را معيار و الگوى رفتارى آنها دانست. در همين راستا آيه 87 مائده/ 5 نازل شد : «يايُّهَا الَّذينَ ءامَنوا لا تُحَرّموا طَيّبتِ ما احَلَّ اللَّهُ لَكُم ولا تَعتَدوا انَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ المُعتَدين‌‌و كُلوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَللًا طَيّبًا واتَّقوا اللَّهَ الَّذى انتُم بِه مُؤمِنون اى مؤمنان آنچه را خداوند براى شما حلال دانسته حرام نكنيد و از حد مگذريد كه خداوند از حد گذرندگان را دوست نمى دارد. از آنچه خداوند روزى شما كرده بخوريد و از خداوندى كه به او ايمان داريد پروا داشته باشيد».
بر اساس رواياتى استغفار‌‌كنندگان سحرگاهان در آيه «لِلَّذينَ اتَّقَوا عِندَ رَبّهِم جَنتٌ تَجرى ... والمُستَغفِرينَ بِالاسحار» (آل عمران/ 3، 17) گروهى، از جمله شمارى از اصحاب صفّه اند. بنا به روايت ديگرى صالحان در آيه 69 نساء/ 4: «ومَن يُطِعِ اللَّهَ والرَّسولَ فَاولكَ مَعَ الَّذينَ انعَمَ اللَّهُ عَلَيهِم مِنَ النَّبِيّينَ والصّدّيقِينَ والشُّهَداءِ والصلِحينَ وحَسُنَ اولكَ رَفيقا» بر جمعى از اصحاب صفّه، از جمله سلمان، ابوذر، صهيب، بلال، خباب و عمّار تطبيق شده است. درباره مقام و منزلت برخى از سالكان ساكن صفّه روايتهاى گوناگونى نقل شده است.
پيامبر بهشت را مشتاق برخى از آنها دانست. بنا بر روايتى ديگر خداوند از پيامبر خواسته بود به برخى از آنها عشق بورزد. در گزارشى ديگر غضب برخى از آنان، با غضب الهى برابر دانسته شده كه از بلندى مقام و مهار نفس اماره آنها خبر مى دهد. در جايى ديگر پيامبر برخى انصاريان صفّه اى را برگزيده (خيار) ناميد.
رضايت برخى از ياران صفّه از وضع معيشتى خود كه حاكى از عمق ايمان آنهاست به پيامبر اين فرصت را مى داد تا هرگاه امكانات محدودى به دستش مى رسيد، آن را در ميان ديگرانى كه از وضعيت خود در صفّه ناراضى بودند توزيع كند. پس از توزيع، پيامبر از اين عده عذر مى خواست و در برابر رضايتشان، بدانها وعده مى داد كه در آخرت همنشين آنان خواهد شد. با توجه به پيشگويى پيامبر صلى الله عليه و آله از رفاه اصحاب پس از او، و تصريح ايشان كه امروزتان بهتر از فردايتان است برمى آيد كه ايشان نگران تعلق اصحابش به دنيا بوده است، همان گونه كه در گزارشى از ابوذر، پيامبر از وضع معنوى و بى توجهى آنان به دنيا اعلام رضايت كرد و تنها كسانى را در آخرت به خود نزديك دانست كه پس از او نيز اين حالت را حفظ كنند. ابوذر در دوره خلافت عثمان بااستناد به همين امر، به اعتراض عليه برخى از ياران با سابقه پيامبر پرداخت. زمانى كه يكى از اصحاب صفّه ابراز داشت بدانجا رسيده ام كه طلا و سنگ برايم يكسان است پيامبر او را آزاد شده دانست.
ابن ابى الحديد صفّه ايها را عابدانى دانسته كه زهد و شجاعت، شاخصه اصلى آنها بود. دل نبستن به دنيا در دوره پيامبر كه هنوز عموم مسلمانان در فقر نسبى به سر مى بردند، بيشتر در حضور فعال در جنگها، شجاعت و شهادت طلبى نمايان مى شد، به گونه اى كه برخى منابع در تعبير از شجاعتشان بدانها شير گفته اند.
درباره حضور اصحاب صفّه در نبرد با دشمنان، گزارشهاى جامعى وجود ندارد و مى بايست در مورد يكايك آنها بررسيهاى جداگانه اى صورت گيرد. مشهور است كه در حادثه بئر‌‌معونه در سال چهارم هجرى، 70 تن به شهادت رسيدند كه برخى از آنان از اصحاب صفّه بودند. كه به روايتى با شهادت اين گروه آيه 169 آل عمران/ 3 نازل گرديد: «و لا تَحسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلوا فى سَبيلِ اللَّهِ اموتًا بَل احياءٌ عِندَ رَبّهِم يُرزَقون هرگز كسانى را كه در راه خدا كشته شده اند مرده مپندار. آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند».
جمع زيادى از صفّه نشينان، خواهان حضور در سريّه ذات الس‌‌لاسل بودند كه بنا به قرعه 80 نفرشان در اين جنگ شركت كردند. در گزارشى از حضور آنها در غزوه ذات‌‌الرقاع سخن به ميان آمده كه 6 تن از آنها كه پاى افزار نداشتند، پاهاى برهنه خود را با پارچه بسته بودند.
در غزوه تبوك(سال نهم هجرى) كه پيامبر باكمك و انفاق مسلمانان توانست سپاه خود را مهيا كند بسيارى از اهل صفّه در برابر سهم غنايم خود، از ديگران توشه و تجهيزات گرفتند و با سپاه همراه شدند ؛ اما برخى كه بانى بر اين امر نيافتند و فقر آنان مانع حضورشان در جهاد مى شد، غم زده مى گريستند. آيات 91- 92 توبه/ 9 حكايت از همين امر دارد: «لَيسَ عَلَى الضُّعَفاءِ ولا عَلَى المَرضى ولا عَلَى الَّذينَ لا يَجِدونَ ما يُنفِقونَ حَرَجٌ اذا نَصَحوا لِلَّهِ ورَسولِهِ ما عَلَى المُحسِنينَ مِن سَبيلٍ واللَّهُ غَفورٌ رَحيم‌‌ولا عَلَى الَّذينَ اذا ما اتَوكَ لِتَحمِلَهُم قُلتَ لا اجِدُ ما احمِلُكُم عَلَيهِ تَوَلَّوا واعيُنُهُم تَفيضُ مِنَ الدَّمعِ حَزَنًا الّا يَجِدوا ما يُنفِقون»
شواهدى از ادامه حيات صفّه تا اوايل سده دوم هجرى وجود دارد.
صفّه و تصوّف:
در سده هاى چهارم و پنجم هجرى تصوير ديگرى از صفّه از سوى مشايخ تصوف ارائه شده است. به عقيده مونتگمرى وات اين تصوير از اوايل سده سوم رواج يافته و در گزارشهاى پيش از آن سابقه ندارد. بر اساس چنين تصويرى، اهل صفّه 400 تن بودند كه در صفّه مسجد پيامبر سكونت داشتند و براى عبادت، جهاد و آموزش فراغت يافته بودند.
آنان افرادى تهيدست و خوش قلب بودند كه دست از دنيا شسته و از كسب و كار اعراض كرده بودند. سهروردى تجمع 400 تن از ياران پيامبر را در مسجد به حضور صوفيه در خانقاهها براى ذكر و عبادت و تعلم تشبيه كرده است. مؤلفان صوفى منش در تشابه اوصاف صوفيه و اصحاب صفّه فراوان سخن گفته اند. ميبدى ترس، علم، اخلاص و صداقت، شوريده حالى و باطنى آسوده و سازگارى با درويشى و تهيدستى را از عناصر مشترك اين دو گروه برمى شمرد. كلاباذى هم ترك وطن، ترك دنيا، سياحت، اكتفا به حداقل خوراك و پوشاك و ترك مالكيت را به عنوان بارزترين وجوه مشابهت اين دو گروه بيان كرده است ، ازاين رو آنان اصحاب صفّه را از برخى ديگر ياران پيامبر بالاتر دانسته و موقعيت بهترى برايشان تصوير مى كنند. آنان رفتار محبت آميز پيامبر با اصحاب صفّه را نشانى بر اهميت ايشان دانسته اند و در تأييد اين مدعا آيه «ولا تَطرُدِ الَّذينَ يَدعونَ رَبَّهُم» را عتابى مى دانند كه خداوند به خاطر آنان بر پيامبر روا داشت. اين امر اعتراض ابن تيميه را كه به برترى عَشَره مبشّره معتقد است برانگيخته و چنين باورى را ضلالت و گمراهى دانسته است.
درباره وجه تسميه «صوفيه» و «تصوف» برخى اين واژه را برگرفته از صفّه مسجد پيامبر گرفته اند كه از نظر ادبى با اشكالاتى مواجه است و خود صوفيه نيز بدان اشاره كرده اند.
بر اثر توجه فرقه هاى صوفى به اهل صفّه، آياتى را كه در شأن آنان نازل شده نيز مورد تحليل خود قرار داده اند؛ از جمله در تفسير آيه 273 بقره/ 2: «لِلفُقَراءِ الَّذينَ احصِروا فى سَبيلِ اللَّهِ لايَستَطيعونَ ضَربًا فِى الارضِ يَحسَبُهُمُ الجاهِلُ اغنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعرِفُهُم بِسِيمهُم لايَسَلونَ النّاسَ الحافًا وما تُنفِقوا مِن خَيرٍ فَانَّ اللَّهَ بِهِ عَليم» ديدگاههاى متعددى ارائه كرده اند. برخى اين 400 نفر را كسانى دانسته اند كه بر اثر اشتغال به جهاد نمى توانستند به فعاليت اقتصادى بپردازند. ديگران سبب اين امر را اشتغال به عبادت خدا دانسته اند. برخى صوفيه كه خود باورى به كسب و كار ندارند نيز اشتغال اهل صفّه به كسب و كار را مخل به توكل آنان دانسته اند.
واضح است كه صوفيه از عملكرد اصحاب صفّه به عنوان محملى براى هنجارهاى خود استفاده كرده اند، از اين رو دسته اى از گزارشها چون اعتراض اصحاب صفّه به وضعيت معيشتى خود، كاركردهاى متعدد صفّه، نوسان آمار صفّه، آرزوى معيشتى بهتر، حضور آنها در جنگ به عنوان فعاليت سياسى نظامى و ... و گرايشات دنياطلبانه برخى از آنها به ويژه پس از رحلت پيامبر و ... را ناديده گرفته اند و به صورت نمادين به همه اهل صفّه به عنوان انسانهايى برگزيده توجه كرده اند، درحالى كه صفّه بسترى براى ظهور افرادى برجسته، عالم و جهادگر بوده و نمى توان تزكيه و ايمانى عميق را در ميان همه آنان جست، زيرا نقلها حاكى از آن است كه برخى از اهل صفّه زندگى زاهدانه خود را قدر نمى دانستند. ابن عربى نيز در توجه به ياران صفّه بيشتر بر سلمان فارسى تأكيد كرده و ارتقاى او را به مقام اهل بيت عليهم السلام در همين راستا تحليل كرده است. بشارت به بهشت هم تنها به چند تن از اهل صفّه داده شده است. وجود گرايشهاى عرفانى صوفيه به ديگر اصحاب چون اويس قرنى هم نشان از آن دارد كه ملازمتى ميان صفّه و تصوّف وجود ندارد.
منبع : اعلام القرآن، ج 2، ص: 239